Як паведамляе «Трэці сектар»:
Чаму першая газета ва ўсім Вялікім княстве Літоўскім выйшла менавіта ў Гродне? Калі ў нашым горадзе з’явілася абавязковая падпіска? Дзе знаходзіліся падпольныя рэдакцыі і друкарні? Пра што пісаў Васіль Быкаў у «Гродзенскай праўдзе»? Пра гэта і іншае вы даведаецеся пад час экскурсіі па журналісцкім Гродне.
Яе аўтар – краязнавец і экскурсавод з вопытам Віктар Кірэеў.
– Спадар Віктар, у нас папулярныя экскурсіі «Храмы Гродна», «Замкі Гродна». Самае незвычанае, што я бачыла, – «Нефармальны Гродна» – пра першыя андэграўдныя рухі і асяродкі. «Гродна журналісцкі» – ці не прыцягнута гэта тэма «за вушы»?
– Абсалютна не прыцягнута. Першая газета, якая выйшла на землях Беларусі і ўсяго Вялікага княства Літоўскага, называлася Awizy Grodzie?skie – 70-я гады XVII стагоддзя. Авіза – гэта слова і цяпер ужываецца, але ў вузкай банкаўскай сферы. Сёння гэта значыць банкаўскае паведамленне. Звесткі пра гэту газету ёсць нават у энцыклапедыі «Гісторыя Беларусі». Але не шукайце ў першым томе на літару «А», бо гэта ў дапаўненні. Трэба шукаць у шостым томе: там ёсць фатаграфія экзэмпляра гэтай газеты, зробленая з асобніка 90-х гадоў XVII стагоддзя. Чаму ў гэтыя часы пачынаюцца перыядычныя выданні менавіта ў Гродне? Як вядома, тут з 1673 года праводзіліся соймы Рэчы Паспалітай. Паслы, шляхта павінны былі ведаць апошнія падзеі ў краі і за мяжой.
– Awizy Grodzie?skie выходзілі рэгулярна ці толькі да соймаў?
– Цяпер гэта цяжка сказаць. Здаецца, захаваўся толькі адзін асобнік выдання ў бібліятэцы Ягелонскага ўніверсітэта. Там адзін з нашых беларускіх даследчыкаў яго адшукаў (Яўген Скрабоцкі. – Заўв. аўт.) Awizy выглядалі як газеты таго часу: лісток паперы, набліжаны да сучаснага А4, друкаваны тэкст з абодвух бакоў без ілюстрацый, без падзагалоўкаў.
– Калі рухацца храналагічна, як развіваліся медыі ў Гродне далей?
– Вядома, гэта праца мела перапынкі. У перыяд Паўночнай вайны, я думаю, у нас ніякіх выданняў не было. Пасля ўсё прыйшлося аднаўляць з нуля. І гэты час прыйшоўся на рэформы знакамітага Антонія Тызенгаўза. Яго актыўная дзейнасць не магла абысціся без газеты. У 1776 годзе пачынаецца выданне Gazety Grodzie?skiej. Доўгі час яна лічылася старэйшай на беларускіх землях. Але цяпер вы ведаеце, што было яшчэ больш старое выданне. Таксама быў Kurier Litewski. Былі і іншыя польскамоўныя выданні. Калі горад далучылі да Расійскай імперыі, яны паступова закрываліся. Часам з-за эканамічных прычын, часам па рашэнні царскай ўлады.
– І тады ж засноўваюць так званыя «Гродненскія губернскія въдомости»?
– Так. Ва ўсіх губернях акдрылі па сваёй газеце. Спачатку гэты было чыста афіцыйнае выданне. З сярэдзінны ХІХ стагоддзя выходзіць дадатак з рознымі статыстычнымі, навуковымі, краязнаўчымі звесткамі, аб’явамі. Так было да рэвалюцыі 1905 года. Яна была падаўлена, але стала магчыма выдаваць не толькі афіцыйныя газеты. У нас выходзіла газета «Голос Гродно» на рускай мове. Пад час нямецкай акупацыі ў І Сусветную ўсе рускамоўныя выданні былі альбо эвакуяваны ў глыб Расіі, як «Губернскія ведамасці», альбо проста перасталі выходзіць. У той час з’явілася нямецкая газета Grodno Zeitung («Гродзенская газета». – Заўв. аўт.). Што цікава, калі выбухнула рэвалюцыя (не тая 1917 года ў Петраградзе) 1918 года ў Берліне, дайшлі пэўныя вольнасці і сюды. Вядома, што ў 1919 годзе было 5-6 беларускіх выданняў: «Беларус», «Бацькаўшчына», «Беларускі народ». Рускамоўны «Голос Гродно» аднавіўся. На мове ідыш выходзіла прэса. На жаль, гэтая гісторыя добра не даследавана. Затым была і польскамоўная прэса, былі і падпольныя газеты КПЗБ. Усё скончылася ў 1939 годзе. Разам з прыходам Чырвонай Арміі сталі выдаваць газету, якая мела цікавую назву – «Свабодная Беларусь». А ў Беластоку пачалі выдаваць «Беластоцкую праўду». Менавіта ад яе пачалася гісторыя сённяшняй «Гродзенскай праўды». Калі ў 1944 годзе выйшаў першы нумар «ГП», то нумар па парадку быў пастаўлены 580, здаецца, бо палічылі нумары «Беластоцкай праўды».
– Яшчэ пра пачатак ХХ стагоддзя. Уздым нацыянальнага адраджэння, росквіт беларускага друку, вядомая «Наша Ніва», у якой было багата інфармацыі менавіта з Гродна. Хто туды пісаў? Ці былі тады такія з’явы як уласныя карэспандэнты?
– Тагачасная «НН» не мела такіх магчымасцяў, каб усюды трымаць сваіх карэспандэнтаў, як зараз кажуць штатных. Людзі – адукаваныя, неабыякаваыя, якія цікавіліся навакольным светам, самі туды пісалі. З большага мы ведаем, хто былі тыя людзі. Пазней яны ў той ці іншай якасці прымалі ўдзел у нацыянальным руху.
– Падыходзячы да найноўшага часу, хачу спытаць пра так званыя самвыды. Гродзенскі журналіст Валер Задаля меў ідэю цэлую выставу з такіх газет зладзіць. Якое месца вы аддалі б гэтым «самаробным» газетам у гісторыі нашай перыёдыкі?
– Гэта ідэя паважанага Валера Задалі не была ажыццёўлена ў свой час, а шкада. Напэўна, гісторыкі ва ўніверсітэце сказалі б: «гэта тэма не дысертабельна», але я лічу, што самвыды – каштоўная крыніца ведаў пра наш час.
– Пра якія эпізоды з сучаснасці яшчэ будзеце расказваць на экскурсіі?
– У пачатку 90-х тут было многа цікавага. Славутыя газеты «Пагоня», «Біржа інфармацыі». Прыгода з Шараметам (у 1997 годзе журналіст Павел Шарамет трапіў у гродзенскую турму пад час здымак рэпартажа каля беларуска-літоўскай мяжы. – Заўв. аўт.). Адным словам, запрашаю!