Рака Мнюта, што цячэ ў глыбокай даліне каля мястэчка, здавён прываблівала падарожнікаў. Скарбашукальнікі ўжо не здзіўляюцца, калі знаходзяць на берагах Мнюты арабскія срэбныя дырхемы VIII – IX стагоддзяў. Здзівіліся тады, калі адкапалі рымскія манеты ІІ стагоддзя пасля нараджэння Хрыста.
Рака Мнюта і падмурак млына ў мястэчку Лужкі, упрыгожаны «разынкавай муроўкай»
На Мнюце каля Гарадца знаходзіцца старое гарадзішча з рэшткамі ўмацаванняў. Археолагі сцвярджаюць, што жыццё на ім віравала ў VIII – IX стагоддзях, а пасля замкавыя сцены загінулі ў пажары. Магчыма, гэта быў адзін з заходніх фарпостаў Полацкага княства, своеасаблівая мытня на адным з гандлёвых шляхоў.
Самы вялікі будынак у Лужках – касцёл Міхала Архангела. Храм збудавалі ў 1756 годзе айцы піяры, ласкава запрошаныя ў мястэчка магнатам Валяр’янам Жабам. Галоўнай задачай ордэна піяраў было выхаванне моладзі. Шасцікласная школа, якую заснавалі манахі, на працягу доўгіх дзесяцігоддзяў была месцам асветы для ўсяго наваколля.
Касцёл Святога Міхала Архангела збудаваны ў стылі «віленскага барока», але мае незвычайную будову фасада: вежы быццам вынесеныя наперад.
Пасля 1831 года, калі выхаваныя ў піярскай школе маладыя шляхціцы адважна біліся з расійскімі войскамі, царскі ўрад вырашыў закрыць і школу, і кляштар. Праз дзесяцігоддзе чынавенства падумала, што гэтага мала – і ў 1843 годзе касцёл перарабілі на праваслаўную царкву. Бязбожныя бальшавікі зрабілі ў касцёле склад угнаенняў, а ў 1988 годзе тут зноў пачалі маліцца Богу.
Віталь Стома-Сініца, які нарадзіўся ў Лужках, напісаў кнігу ўспамінаў «Маё мястэчка». Шмат радкоў ён прысвяціў людзям, якія жылі ў мястэчку, і падзеям, якія адбываліся на рынку. Мікола Канановіч, які валодаў паэтычным талентам ды не раскрыў яго напоўніцу, пакінуў пасля сябе адзіны верш «Шумеў, гудзеў кірмаш лужэцкі».
Рынкавая плошча ў Лужках
Кірмашы даўно ўжо адшумелі. Цяпер вялікая, гектары на два, Рынкавая плошча стала пустой і бязлюднай. Пасярод стаіць помнік чырвонаармейцам – салдат з узнятым угору аўтаматам. Шыльда на помніку паведамляе, што тут пахаваныя 63 байцы, але імёны вядомыя толькі дзесяці з іх.
Помнік савецкім салдатам на Рынкавай плошчы ў Лужках
Над плошчай узвышаецца вежа царквы Нараджэння Божай Маці. Храм з цыбулінай наверсе ўзвялі ў другой палове ХІХ стагоддзя, а ў 1934 годзе прыбудавалі да яго прытвор са званіцай.
Званіца царквы Нараджэння Маці Божай у Лужках
На ўсходнім баку плошчы стаіць вялікі белы будынак з калонамі – гэта былая школа. У куце, дзе пачынаецца Дзісненская вуліца – Дом культуры, былы Dom ludowy, дзе яшчэ пры ІІ Рэчы Паспалітай пачалі рэгулярна паказваць кіно. Заходні бок плошчы займаюць невялікія местачковыя дамкі і камянічкі ды незвычайнага выгляду апора электрычнай лініі.
Дом культуры знаходзіцца на Дзісненскай вуліцы, якая захавала сваю першапачатковую назву.
Вуліцы ў Лужках захавалі гістарычныя назвы – Германавіцкая, Дзісненская, Маставая, Млыновая, Касцельная. Старыя камянічкі і драўляныя дамкі з каменнымі падмуркамі ствараюць непаўторную атмасферу беларускага мястэчка.
Вуліца Маставая, забудаваная камянічкамі з чырвонай цэглы. Адну з іх нядаўна набыў мастак Алесь Марачкін.
Асабліва варта завітаць на Млыновую вуліцу, на якой дагэтуль ляжыць брук і няма ніводнага савецкага будынка. На гэтай вуліцы некалі жыў Станіслаў Булак-Балаховіч – будучы беларускі генерал ужо ў Лужках атрымаў мянушку Бацька. Ніжэй – будынак млына і вадзяной электрастанцыі, збудаваны яшчэ пры Расійскай імперыі.
Дом, дзе жыў Булак-Балаховіч. У 1904–1914 гадах ён працаваў аграномам у маёнтку Гарадзец. Меў павагу сялян, бо дапамагаў ім вырашаць зямельныя спрэчкі з абшарнікамі.
На Млыновай вуліцы стаяць каменныя сцены яўрэйскай сінагогі. Сюды ў маладыя гады прыходзіў маліцца і вывучаць Пісанне Эліэзэр Бен-Егуда. Гэты лужэцкі яўрэй пайшоў далёка – стаў першым чалавекам, які ўзяўся адраджаць старажытную мову іўрыт. Цяпер амаль у кожным ізраільскім горадзе ёсць вуліцы, названыя ў гонар нашага земляка. Архітэктары з Таварыства аховы помнікаў распрацавалі праект адбудовы сінагогі, аднак мясцовыя ўлады не жадаюць супрацоўнічаць у гэтай справе з грамадскасцю.
Руіны сінагогі на вуліцы Млыновай у Лужках. Улады не пагаджаюцца на яе аднаўленне, нягледзячы на тое, што ёсць спонсары, гатовыя даць на гэта грошы.
У Гарадцы ўзвышаецца курган, на якім стаіць каплічка з фігурай Хрыста, які нясе крыж. Ніхто ўжо не памятае, хто і калі збудаваў каплічку. Расказваюць паданні, што яе паставілі напалеонаўскія войскі – дзіўнае імкненне прыпісаць французам усе цікавосткі, карані якіх згубіліся ў мінулых стагоддзях.
Капліца каля двара Гарадзец
Двор Гарадзец належаў у XVI стагоддзі Сапегам, у XVIII – Жабам, у XIX – Плятарам. Да роду Плятараў належала славутая шляхцянка Эмілія, якая ў 1831 годзе ўзяла ў рукі зброю, села на каня і паехала ваяваць супраць расійскіх войскаў. Кажуць, што аднойчы, прыехаўшы да сваякоў, Эмілія Плятар пакінула тут люстэрка – яго адшукаў краязнаўца з Мёраў Вітольд Ермалёнак і цяпер паказвае ўсім наведнікам свайго школьнага музея.
Палац Плятараў. Зараз тут месціцца кантора саўгаса
Побач з палацам раней была лютаранская кірха – Плятары былі пратэстантамі. Цяпер у гэтым будынку музей, дзе можна пабачыць кавалкі слуцкіх паясоў, самаробны гармонік, маляваныя дываны Язэпа Драздовіча і партрэты паўстанцаў, намаляваныя Пётрам Сергіевічам.
Добра захавалася і агароджа маёнтка, і гаспадарчыя будынкі, і дамы для парабкаў. «Ніводная цагліна не раструшчылася!» – кажа мясцовы жыхар, які параўновае якасць плятаравых будынкаў з савецкімі пабудовамі.
Каменны дом, у якім жылі работнікі маёнтка Гарадзец
«Мястэчка Лужкі павінна стаць музеем!» – гэтае выказванне я чуў з вуснаў многіх людзей. Так кажа і мясцовы краязнаўца Эдмунд Гірын, і выдавец «Вольнага Глыбокага» Уладзімір Скрабатун, і адзін з маіх фэйсбук-сяброў, якому спадабаўся альбом з фотаздымкамі Лужкоў.
Спадзяюся, што лужэцкія помнікі дастаяць да таго часу, калі прыйдзе ўлада, якая будзе шанаваць беларускую гісторыю. І тады мары краязнаўцаў пра «мястэчка-музей» змогуць стаць рэальнасцю.
Фота Кастуся Шыталя
19 ліпеня 2012 года.