У паўсядзённым жыцці чалавек не задумваецца над сэнсам. Ён працуе, клапоціцца пра сям’ю, мітусіцца. Кожны дзень ствараюцца бытавыя прадметы, творчыя працы, паўстаюць будынкі, інжынерныя збудаванні і г. д. Праз гады некаторыя бытавыя прадметы трапяць у музеі і прыватныя калекцыі, адзінкавыя творчыя працы прызнаюць выбітнымі творамі мастацтва, унікальныя будынкі і збудаванні — помнікамі архітэктуры. Гісторыкі, мастацтвазнаўцы і культуролагі возьмуцца аналізаваць, будуць спрабаваць растлумачыць заканамернасць іх стварэння, інакш кажучы, «сэнс», зняволены ў гэтай старажытнай матэрыі, паведамляе «.
Давайце не будзем больш фантазіраваць, а, адкінуўшы палітычную і ўсякую іншую ангажаванасць, проста зірнем на гістарычны цэнтр Мінска вачыма даследчыка архітэктуры. Мы ж дазваляем дактарам сябе агледзець і нават часам спрабуем прыслухацца да меркавання спецыяліста ў галіне фізіялогіі.
У праекце рэканструкцыі, які прапануе «Мінскграда», усё прадстаўлена цалкам лагічна і сучасна. Адказваючы на запыты ўрада, прапануюць прыцягнуць у цэнтр пабольш турыстаў, каб яны, пазнаючы яго і забаўляючыся, папаўнялі мясцовы бюджэт. Напэўна, ва ўгоду ім мы будуем гатэлі. Але для каго мы ўзводзім новае-старое замчышча, няўжо для замежнага турыста?
Цяпер зусім няшмат агульнавядомай гісторыі. Гэтае Замчышча з’явілася ў сутоку Свіслачы і Нямігі ў другой палове Х стагоддзя. Абапіраючыся на рэканструкцыю Эдуарда Загарульскага і фатаграфіі раскопак 1957 года, можна атрымаць вычарпальнае ўяўленне аб характары абарончых збудаванняў і таксама драўляных пабудовах гараджан Сярэднявечча. Даступны для турыстаў аналаг — археалагічны музей ля Брэсцкай крэпасці. Па падмурках нам вядомая каменная царква. Падобныя былі ў Віцебску, Гродне, Тураве. Пабудовы гарэлі, пакутавалі ад набегаў захопнікаў ці проста старэлі з часам. Цэнтр горада пасля чарговага пажару зрушыўся на горку, туды, дзе цяпер плошча Свабоды, а на месцы Замчышча ўтварылася небагатае прадмесце. Аж да 50-х гадоў ХХ стагоддзя сярод забудовы адгадваліся яго контуры, у значнай меры захоўвалася сярэднявечная планіроўка. Уявіць сабе рэшткі гэтага Замчышча можна ўжо па натурных фатаграфіях пачатку ХХ стагоддзя. Аналагічныя замчышчы захаваліся ў многіх малых беларускіх гарадах: Браславе, Мсціславе, Тураве, Ваўкавыску і г. д.
Мінскае Замчышча не захавалася, яго разбурылі ў сярэдзіне ХХ стагоддзя, але не фашысты. Яго разбурылі камуністы, пад ідэалагічнай маркай барацьбы са старым. Знеслі Замчышча і пабудавалі спартыўную залу ў выглядзе… старажытнагрэчаскага храма. Барацьба са старым скончылася стварэннем муляжа яшчэ больш старога. Гучыць як анекдот! Дзеля справядлівасці трэба адзначыць, што Замчышча да 1950-х гадоў было ўжо не проста горкай зямлі, а па ўсіх сваіх прыкметах аб’ектыўна з’яўлялася помнікам гісторыі і культуры. Значыць, і знос яго быў злачынствам.
Яшчэ кропля гісторыі. Пасля таго як знішчылі Замчышча, руйнаваць старое працягнулі, але ўжо ў духу сучаснай архітэктуры. Сама з’ява сучаснай савецкай архітэктуры яшчэ да канца не асэнсавана, і толькі цяпер, па сканчэнні пяцідзесяці гадоў, прыходзіць час яе вывучаць, шукаць помнікі, браць асобныя ансамблі пад ахову. І ўжо з упэўненасцю можна сказаць, што ансамбль былой Паркавай магістралі Мінска (праспекта Машэрава, а цяпер Пераможцаў) варта ўспрымаць як помнік горадабудаўніцтва. Асобныя яго пабудовы ўжо знаходзяцца ў Дзяржаўным спісе гісторыка-культурных каштоўнасцяў Рэспублікі Беларусь. А сам задума ідэальнай гарадской магістралі, дзе па адзін бок прыродны ландшафт, а па другі — маляўніча размешчаны мадэрнісцкія пабудовы, у Мінску ўдалося рэалізаваць у буйным горадабудаўнічым маштабе. Але, наколькі я разумею, не сёння-заўтра мы збіраемся знесці спартыўную залу, якая ўжо сталася гісторыяй, перакроіць пачатак каштоўнага ў еўрапейскім маштабе (я абсалютна без іроніі) горадабудаўнічага ансамбля былой Паркавай магістралі і стварыць чарговы сучасны муляж яшчэ больш старога? Гісторыя, безумоўна, цыклічная, але гэта не апраўданне настолькі бессэнсоўных з пункту гледжання культуры дзеянняў.
Калі разглядаць знос Замчышча ў 1950-х гадах як злачынства, то навошта хаваць памяць аб ім? Камуністычны рэжым у СССР выкрыты, а партыя забаронена ў 1991 г. у тым ліку і за такога роду злачынства. Беларусь страціла вялізную колькасць храмаў, палацаў. Зірніце на карту, дзе яшчэ захаваліся помнікі архітэктуры — вялікая доля на заходніх беларускіх землях, куды камуністы прыйшлі на 30 гадоў пазней. Але давайце захоўваць гісторыю і памяць, не падманваючы ні сябе, ні замежных турыстаў.
Від на Мінскае замчышча ў 1945–1951 гадах. Фотаздымак з кнігі У.І. Кірычэнкі «Мінск. Гісторыя пасляваеннага аднаўлення. 1944–1952 гады»
Далей супярэчнасці здаюцца камічнымі.
Напрыклад, як растлумачыць тое, што да чэмпіянату свету па хакеі мы хочам знесці спартыўную залу? Там жа дзеці фізкультурай займаюцца. І навошта там валы насыпаць, бо нашмат зручней на роўнай пляцоўцы да чэмпіянату паставіць палаткі з півам для заўзятараў і мабільныя прыбіральні?
Ці навошта паказваць турыстам муляж драўлянага замка, які нават з Навагрудскім побач не стаяў? Бо ў Еўропе амаль у кожным гістарычным горадзе помнікаў архітэктуры Сярэднявечча поўна. Гэтым не прыцягнеш ні турыста, які прыехаў культуру паглядзець, ні футбольнага заўзятара. Затое ансамбляў, параўнальных па грандыёзнасці маштабу з былым праспектам Сталіна (Леніна, Скарыны, Незалежнасці) або згаданай вышэй Паркавай магістраллю, у гістарычных гарадах Еўропы адзінкі, і з імі мінскія рэалізацыі могуць спрачацца на роўных.
Можна працягваць пра законы рэстаўрацыі, пра прыклад Мазырскага замка… Рашэнне прымаюць на ўзроўні прэзідэнта-ўрада. Цяпер яго выносяць на грамадскае абмеркаванне. Ці можна будзе праз 50 гадоў параўнаць па значэнні Мінскае замчышча, напрыклад, з каралеўскім замкам у Варшаве? Ці, можа, нашчадкі нас асудзяць за чарговае разбурэнне архітэктурнай спадчыны, на гэты раз сярэдзіны ХХ стагоддзя?
Яўген Марозаў, архітэктар, кандыдат мастацтвазнаўства