<p>Спачатку падарожжа праходзіла па шляху, які вядзе ў старажытны Полацк праз мясціны, што былі добра знаёмыя Міхасю Лынькову і Еўдакіі Лось, Васілю Быкаву і Рыгору Барадуліну, Нобелеўскаму лаўрэату Святлане Алексіевіч, народным паэтам Пімену Панчанку і Нілу Гілевічу, французскаму пісьменніку Стэндалю і яшчэ шмат каму з вядомых і невядомых творцаў.</p>
<p style="margin-left:240.0pt;">Зямля бацькоў, Лагойшчына мая,<br />
Край неўміручай партызанскай славы!<br />
На ўсё жыццё ўвабраў у сэрца я<br />
Тваіх кастроў і боек дым гаркавы.<br />
<br />
Мяне б і зараз памяць прывяла<br />
Да той зямлянкі на пясчанай выспе,<br />
Дзе вера светлая са мной жыла,<br />
Дзе не па ўзросту гнеў у сэрцы выспеў.</p>
<p style="margin-left:177.0pt;">Ніл Гілевіч «Зямля бацькоў, Лагойшчына мая»</p>
<p>З Лагойшчынай, праз якую ехаў аўтобус, аддаляючыся ад Мінска, звязаны творчы лёс Янкі Купалы. Але тыя, хто накіроўваюцца на асобную адмысловую літаратурную экскурсію, якая завецца «Купалавым гасцінцам», рушаць трохі ў іншым накірунку. Абапал гарналыжнага комплексу «Сілічы» цяпер знаходзіцца загарадны дом Святланы Алексіевіч, у якім, варта спадзявацца, пісьменніца створыць яшчэ не адзін выбітны твор. Відарыс Лагойска ўзгадвае дасведчанаму вандроўніку аб братах Тышкевічах, якія яшчэ ў XIX стагоддзі стварылі тут унікальную музейную калекцыю. Яна павінна была скласці экспазіцыю першага на тэрыторыі Беларусі дзяржаўнага музея. Значная частка той калекцыі дагэтуль знаходзіцца ў Віленскім краязнаўчым музеі.</p>
<p>Калі б зямля Лагойшчыны «не адпусціла» падчас вайны 1812 года Мары-Анры Бэйля (Стэндаля), які служыў у напалеонаўскай арміі, свет не атрымаў бы аднаго з заснавальнікаў французскага рэалістычнага рамана. Да таго ж менавіта Стэндаль увёў у шырокае абарачэнне тэрмін «турыст», які зараз на розных мовах свету гучыць амаль аднолькава.</p>
<p>У Бягомлі нам узгадалі аб тым, што тут прайшлі дзіцячыя і юнацкія гады будучага народнага паэта Беларусі Пімена Панчанкі.</p>
<p style="margin-left:106.2pt;">Краіна мая, радасць мая,<br />
Песня мая маладая!<br />
Па нівах тваіх, па тваіх гаях<br />
Сынава сэрца рыдае...<br />
Ні славы, ні скарбаў я не хачу,<br />
Мне б толькі прыйсці непрыкметна,<br />
Зямлю сваю пад нагамі адчуць,<br />
Надыхацца родным паветрам.</p>
<p style="margin-left:141.6pt;">П. Панчанка «Краіна мая»</p>
<p> </p>
<p>Праязджаючы праз Лепель, варта заўсёды прыгадаць асобу знакамітага дзяржаўнага і вайсковага дзеяча – Льва Сапегі. Помнік яму быў усталяваны ў Лепелі ў 2010 годзе.</p>
<p>З Лепелем звязана імя творцы Тодара Кляшторнага, якога называлі ў свой час «беларускім Ясеніным» праз падабенства стылю і настрою вершаў, хоць у той жа час у творчасці гэтых двух паэтаў мелася і нямала адрозненняў.</p>
<p>Тодар Кляшторны – аўтар інтымнай, пейзажнай, філасофскай лірыкі, вершаў песеннага складу, вершаў-зваротаў, вершаў-пасланняў, вершаў, блізкіх да народнай творчасці, твораў публіцыстычнай скіраванасці, баек, пародый.</p>
<p><strong>Мерзлы месяц з-за гор васількамі</strong></p>
<p>Мерзлы месяц з-за гор васількамі<br />
Перасыпаў азёрную сінь.<br />
Стыне ўсё...<br />
Ледзянымі сярпамі<br />
Выйшла восень рабіну касіць.</p>
<p>Тоўпы зор снегавым пералівам<br />
Разматалі ў палях павады.<br />
Быццам коні з намыленай грывай<br />
У пацемках застылі сады.</p>
<p>Хтосьці там, у шырокім прыволлі,<br />
Дзе узмежкі гараць серабром,<br />
Заспяваў пра шырокае поле,<br />
Засвістаў ледзяным салаўём.</p>
<p>Эх, як рвецца душа у прасторы!<br />
Штосьці хочацца вечна кахаць,<br />
і дзіцячае радасці зоры<br />
Ў ледзяных перазвонах збіраць.</p>
<p>Мерзлы месяц з-за гор васількамі<br />
Перасыпаў азёрную сінь.<br />
Стыне ўсё...<br />
Ледзянымі сярпамі<br />
Выйшла восень рабіну касіць.</p>
<p>Першы прыпынак адбыўся на ўскрайку невялічкай вёсачкі Бікульнічы, каля якой, на беразе маляўнічага возера Янова, знаходзіцца, як мяркуюць некаторыя навукоўцы, старажытная абсерваторыя ў выглядзе паваленых валуноў. Гэта месца таксама вядома пад назвай «беларускі Стоўнхэндж». Валуны складаюць тры групы. Найбуйнейшая група, валуны якой адшліфаваны з аднаго боку, калісьці ўтварала калідор, у бок якога скіравана стрэлка, выбітая на дальнім камяні, да якога яшчэ трэба прайсці.</p>
<p>Калі ад той стрэлкі правесці праз «каменны калідор» умоўную рысу, яна прывядзе да возера і затым на вяршыню гары Валатоўкі, якая размешчана на супрацьлеглым беразе. Калі ўмоўную рысу цягнуць далей ад Валатоўкі вертыкальна – яна вызначыць на небасхіле месца размяшчэння сонца ў вызначальны для нашых старажытных продкаў дзень. Але нездарма вышэй узгадаліся менавіта паваленыя валуны. У тых, хто знаёмы са знакамітым мегалітычным збудаваннем графства Уілтшыр у Англіі (Стоўнхэнджам), яго беларускі «сябар» выкліча толькі сум, таму што ў савецкі час быў узарваны. Вось чаму цяпер гаворка, на жаль, вядзецца аб паваленых валунах.</p>
<p>Аднаўленне старажытнага помніка гісторыі не адбываецца, таму лёс яго застаецца нявызначаным. Непадалёк можна прыкмеціць яшчэ адну групу валуноў, меньшых па памеры. Іх выкарыстанне ў мінулым застаецца няпэўным. Магчыма, у старажытнасці яны былі звязаны з ушанаваннем Цёці – жонкі Перуна, якая з’яўлялася апякункай ураджаю і дабрабыту. У выпадку адраджэння «беларускі Стоўнхэндж» змог бы стаць цікавым і вельмі маляўніча-фатагенічным аб’ектам на шляху ў старажытны Полацк. Тым больш што знаходіцца амаль каля самай шашы, прыблізна ў кіламетры ад яе.</p>
<p>На развітанне можна зрабіць некалькі здымкаў маляўнічага ўзбярэжжа возера Янова – аднаго са шматлікіх азёр Полаччыны, а потым, калі шлях не ляжыць у Полацк, збочыць перад ім на старажытны «Альгердаў шлях», які здавён вёў у Вільню.</p>
<p>На яго накірунку група зрабіла прыпынак у Ветрынскай школе, каб наведаць у ёй музей знакамітага літаратуразнаўцы, педагога, фалькларыста, выдаўца, дзеяча беларускага нацыянальнага адраджэння – Браніслава Ігнатавіча Эпімах-Шыпілы. Знаўца дваццаці розных моваў, ён з’яўляўся складальнікам рукапіснай «Беларускай хрэстаматыі». Рэдкі яе асобнік зараз знаходзіцца ў Ветрынскай школе. Друкаваць кнігі на беларускай мове дазволілі толькі ў 1906 годзе. Як вынік, Браніславам Іванавічам было заснавана выдавецтва «Загляне сонца і ў наша ваконца». Ён быў рэдактарам першага паэтычнага зборніка Янкі Купалы «Жалейка». Менавіта Эпімах-Шыпіла пазначыў Купалу як «Янка», а не «Янук», як той хацеў першапачаткова.</p>
<p>У музеі можна пазнаёміцца з усёй біяграфіяй Эпімах-Шыпілы, наведаць этнаграфічную частку экспазіцыі, пазнаёміцца з гісторыяй мястэчка.</p>
<p>А потым працягнуць свой шлях у бок колішняй дзяржаўнай мяжы, якая да 1939 г. падзяляла Беларусь на заходнюю і ўсходнюю часткі. Пры дарозе бачны шэры дот – маўклівы сведак мінулых часоў. А за ім знаходзіцца невялічкая рачулка Нача. Яе можна нават не заўважыць, калі вандраваць на вялікім экскурсійным аўтобусе. Але менавіта гэта стужка рачулкі была калісьці дзяржаўнай мяжой.</p>
<p>Наступным прыпынкам вандроўніцкай сцяжыны былі Празарокі з наведваннем магілы Ігната Буйніцкага – заснавальніка першага прафесійнага нацыянальнага беларускага тэатра. Самадзейная трупа была створана ім яшчэ ў 1907 г. Але ўжо праз тры гады трупа заявіла аб сабе, як аб прафесійнай. Тэатр Буйніцкага паказваў спектаклі ў невялічкіх вёсках і мястэчках. І гэта для мясцовых жыхароў было значнай падзеяй у жыцці, таму што большасць з іх не мела магчымасці патрапіць у тэатр, нават калі жыццёвы шлях прыводзіў у нейкае буйное месца, дзе ладзіліся на тамтэйшай сцэне розныя спектаклі. Але выступы трупы Буйніцкага былі незвычайныя.</p>
<p>Сама тэатральная пастаноўка займала не ўвесь час. Яна дапаўнялася выкананнем хору розных беларускіх песень. Пасля іх пачыналіся танцы, якія паступова са сцэны пераходзілі ў шэрагі гледачоў. У выніку таньчылі ўсе, і гэткім агульным танцам завяршалася выступленне.</p>
<p>Трупа наведвала з гастролямі Вільню, Пецярбург, Варшаву. Ігнат Буйніцкі сам займаўся пастаноўкай спектакляў, выконваў у іх розныя ролі. Стаяў ля вытокаў стварення «Першага таварыства беларускай драмы і камедыі», якая сталася тым падмуркам, на якім з цягам часу быў створаны Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы.</p>
<p>…А далейшы шлях экскурсаводаў пралягаў у накірунку вёскі Бычкі, у якой вандроўніку абавязкова трэба спыніцца, каб наведаць музей аднаго з найвыбітнейшых беларускіх пісьменнікаў другой паловы XX стагоддзя – Васіля Быкава. Музей уяўляе сабой невялічкую драўляную хатку, размешчаную ці то пасярод, ці то на ўскрайку вёскі. Чалавеку, які сюды патрапіў у першы раз, цяжка вызначыцца з месцам знаходжання з-за таго, што вёска нязвыклай планіроўкі, калі хаты шчальна стаяць абапал дарогі.</p>
<p>Цяжка сказаць, ці было гэта загадзя прадугледжана, але групу сустрэў пляменнік Васіля Быкава. Ён спачатку не ведаў, аб чым распавесці. Таму у яго запыталіся: якім Быкаў быў у сямейным коле, сярод блізкіх і сваякоў? Аб чым распавядаў? Аказваецца, пісьменнік быў маўклівым чалавекам. Гаварыў вельмі мала. Але калі ўжо нешта казаў, тады гэтыя некалькі слоў змяшчалі ў сабе ўсё тое, на што іншаму спатрэбіўся б доўгі час гаворкі. Калі б Васілю Быкаву не было наканавана стаць пісьменнікам, ён усё роўна застаўся б у творчай плыні і хутчэй за ўсё зрабіўся б мастаком: пісьменнік прыгожа маляваў.</p>
<p>У музеі ёсць часопіс з графічнымі малюнкамі Быкава. Можа быць, з цягам часу яны будуць выдадзены. Але на дадзены момант у Беларусі не перавыдаецца нават яго літаратурная спадчына. Таму цяжка вызначыць, калі людзі, якія ведаюць Васіля Быкава як пісменніка, змогуць адкрыць для сябе выяўленча-мастацкую частку яго шматграннай творчай асобы.</p>
<p>Але тым, хто неабыякавы да творчасці пісьменніка і, да таго ж жыве ў Беларусі, абавязкова трэба сюды завітаць.</p>
<p>Месцам наступнага прыпынку была вёска Рагазіна. Тут знаходзяцца так званыя «Галодныя могілкі». Хто тут спачывае і ў сувязі з якімі падзеямі ўзніклі пахаванні – невядома. Навуковых даследаванняў на гэтым месцы, якое займае плошчу прыблізна 100 на 60 метраў, да гэтага часу не праводзілася. Але некаторыя лічаць, што ў гэтым месцы хавалі тых, хто скончыў свой зямны шлях ад нейкай хваробы. Магчыма, тут усе пахаванні з’яўляліся не паступова, як на звычайных могілках, а ў адзін час, калі ў выніку нейкай хваробы памерла значная колькасць жыхароў дадзенай мясцовасці.</p>
<p>На могілках усталяваны камяні з незразумелымі сімваламі. Ёсць камяні з нейкімі нязвыклымі крыжыкамі. На асобных размешчаны знакі, якія нагадваюць салярныя, а складаючая частка некаторых падобна да свастыкі.</p>
<p>Можа, з цягам часу даследаванні, якія тут адбудуцца, дадуць адказ на ўсе пытанні патрапіўшага сюды вандроўніка.</p>
<p>…А наш вандроўніцкі шлях бяжыць далей – у вёску Пуцілкавічы, дзе нарадзіўся знакаміты пісменнік, паэт, перакладчык, галоўны рэдактар Беларускай савецкай эныклапедыі Пятрусь Броўка. Калі ў гэтых мясцінах апынецца падарожны, гэта будзе, хутчэй за ўсё, не выпадковы чалавек.</p>
<p>Ён скіруе свой напрамак руху ў вялікую драўляную хату-музей, дзе зможа пазнаёміцца з экспазіцыяй, прысвечанай творчаму шляху Пятруся Броўкі, а таксама пачытаць яго вершы, размешчаныя на сценах музея. Каля музея размешчаны помнік маці паэта, якая загінула ў канцэнтрацыйным лагеры Асвенцым. Аглядаючы навакольныя краявіды, варта ў спякотнае надвор’е наталіць смагу з невялічкай крынічкі, з якой, напэўна, піў ў дзяцінстве ваду Пятрусь Броўка.</p>
<p><strong>Пахне чабор...</strong></p>
<p>Хіба на вечар той можна забыцца?</p>
<p>...Сонца за борам жар-птушкай садзіцца,</p>
<p>Штосьці спявае пяшчотнае бор,</p>
<p>Пахне чабор,</p>
<p>Пахне чабор...</p>
<p> </p>
<p>Лёгкія крокі на вузкай сцяжынцы.</p>
<p>Дзеўчына ў белай іскрыстай хусцінцы,</p>
<p>Быццам абсыпана промнямі зор.</p>
<p>Пахне чабор,</p>
<p>Пахне чабор...</p>
<p> </p>
<p>Выйсці б насустрач, стаць і прызнацца.</p>
<p>Вось яно – блізкае, яснае шчасце,</p>
<p>Клікнуць хацелася – голас замёр.</p>
<p>Пахне чабор,</p>
<p>Пахне чабор...</p>
<p> </p>
<p>Год адзінаццаць, а можа, дванаццаць</p>
<p>Сэрца баліць, што не здолеў спаткацца.</p>
<p>Сэрца нязменна хвалюе дакор.</p>
<p>Пахне чабор,</p>
<p>Пахне чабор...</p>
<p> </p>
<p>Час той схаваўся за дальняй гарою,</p>
<p>Здасца хвілінай – яна прада мною...</p>
<p>Выйду. Гукаю. Маўклівы прастор.</p>
<p>Пахне чабор,</p>
<p>Пахне чабор...</p>
<p>Далейшы накірунак быў у бок вёскі Старыны – радзіму паэтэсы Еўдакіі Лось. На жаль, не ўдалося адшукаць нейкага пэўнага месца, звязанага з ёй, акрамя бярозы каля дарагі, дзе калісьці стаяў дом маці паэтэсы. Таму, не спыняючыся, аўтобус працягваў рух у бок Ушачаў, дзе спачатку было запланавана наведванне могілак, на якіх пахаваны Рыгор Барадулін. Ён быў апошнім з тых, хто атрымаў званне народнага паэта Беларусі.</p>
<p>На даволі вялікіх па памеры могілках адшукаць яго магілу зусім не складана. Ад самага ўваходу шлях да яе пазначаны стрэлкамі, кіруючыся напрамкам якіх, вандроўнік трапляе амаль у самы цэнтр, дзе Барадуліна пахавалі побач з яго маці, як жадаў паэт. Паверхня магілы пакрыта млынавымі жорнамі, а на помніку ў выглядзе вялізнага каменю змешчаны вялікі крыж, які з’яўляецца выкананнем жадання Барадуліна: «Калі я адыду, пастаўце мне валун сівы і крыж на валуне».</p>
<p>Дарэчы, помнік гэты ўдалося ўсталяваць толькі з дапамогай верталёта. Магчыма, з цягам часу будзе адкрыты музей Рыгора Барадуліна, экспазіцыя якога размесціцца ў невялічкай хаце, дзе ён спыняўся, прыязджаючы ва Ушачы. Адчуйце мелодыю слова дзядзькі Рыгора.</p>
<p><strong>Трэба дома бываць часцей</strong></p>
<p>Трэба дома бываць часцей,<br />
Трэба дома бываць не госцем,<br />
Каб душою не ачарсцвець,<br />
Каб не страцiць святое штосьцi.</p>
<p>Не забыць, як падвялы аер<br />
На памытай падлозе пахне,<br />
Як у студню цыбаты асвер<br />
Запускае руку да пахi.</p>
<p>Не забыць сцежкi той, што цябе<br />
На дарогу выводзiла з дому,<br />
Што ў хаце там быў рубель<br />
У цане i па курсу старому.</p>
<p>Не забыць, як марозам злым<br />
Клямка пальцы пячэ балюча<br />
I адкуль на стале тваiм<br />
Бохан свежага хлеба пахучы.</p>
<p>Помнiць свой на iржышчы цень,<br />
Не забыць, як завуць суседа,<br />
Не забыць, як пяе пад дзень<br />
За вясёлым сталом бяседа.</p>
<p>Помнiць кожнай маснiцы спеў,<br />
Кожны кут у прыцiхлай хаце.<br />
Лёсу дзякаваць, што паспеў<br />
Ты пачуць блаславенне мацi.</p>
<p>Трэба дома бываць часцей,<br />
Трэба дома бываць не госцем,<br />
Каб душою ты стаў чысцей<br />
I не страцiў святое штосьцi.</p>
<p><img alt="" src="http://www.tio.by/datas/users/5048/%D0%BA%D0%B5%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8/%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%BA%D0%B0/%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%84/%D0%B2%D1%8B%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5/%D1%82%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%81/%D0%B8%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F/%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%BA%D0%B8%D0%B9.jpg" style="width: 710px; height: 533px;" /></p>
<p><img alt="" src="http://www.tio.by/datas/users/5048/%D0%BA%D0%B5%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8/%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%BA%D0%B0/%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%84/%D0%B2%D1%8B%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5/%D1%82%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%81/%D0%B8%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F/%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%BA%D0%B8%D0%B91.jpg" style="width: 710px; height: 533px;" /></p>
<p><img alt="" src="http://www.tio.by/datas/users/5048/%D0%BA%D0%B5%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8/%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%BA%D0%B0/%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%84/%D0%B2%D1%8B%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5/%D1%82%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%81/%D0%B8%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F/%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%BA%D0%BE%D0%B8%D0%B92.jpg" style="width: 710px; height: 533px;" /></p>
<p><img alt="" src="http://www.tio.by/datas/users/5048/%D0%BA%D0%B5%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8/%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%BA%D0%B0/%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%84/%D0%B2%D1%8B%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5/%D1%82%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%81/%D0%B8%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F/%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B8%D0%B8%D1%86%D0%BA%D0%B8%D0%B94.jpg" style="width: 532px; height: 710px;" /></p>
<p><img alt="" src="http://www.tio.by/datas/users/5048/%D0%BA%D0%B5%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8/%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%BA%D0%B0/%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%84/%D0%B2%D1%8B%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5/%D1%82%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%81/%D0%B8%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F/DSC00097.JPG" style="width: 710px; height: 532px;" /></p>
<p><img alt="" src="http://www.tio.by/datas/users/5048/%D0%BA%D0%B5%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8/%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%BA%D0%B0/%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%84/%D0%B2%D1%8B%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5/%D1%82%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%81/%D0%B8%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F/DSC00126.JPG" style="width: 532px; height: 710px;" /></p>
<p> </p>
<p style="margin-left:240.0pt;">Зямля бацькоў, Лагойшчына мая,<br />
Край неўміручай партызанскай славы!<br />
На ўсё жыццё ўвабраў у сэрца я<br />
Тваіх кастроў і боек дым гаркавы.<br />
<br />
Мяне б і зараз памяць прывяла<br />
Да той зямлянкі на пясчанай выспе,<br />
Дзе вера светлая са мной жыла,<br />
Дзе не па ўзросту гнеў у сэрцы выспеў.</p>
<p style="margin-left:177.0pt;">Ніл Гілевіч «Зямля бацькоў, Лагойшчына мая»</p>
<p>З Лагойшчынай, праз якую ехаў аўтобус, аддаляючыся ад Мінска, звязаны творчы лёс Янкі Купалы. Але тыя, хто накіроўваюцца на асобную адмысловую літаратурную экскурсію, якая завецца «Купалавым гасцінцам», рушаць трохі ў іншым накірунку. Абапал гарналыжнага комплексу «Сілічы» цяпер знаходзіцца загарадны дом Святланы Алексіевіч, у якім, варта спадзявацца, пісьменніца створыць яшчэ не адзін выбітны твор. Відарыс Лагойска ўзгадвае дасведчанаму вандроўніку аб братах Тышкевічах, якія яшчэ ў XIX стагоддзі стварылі тут унікальную музейную калекцыю. Яна павінна была скласці экспазіцыю першага на тэрыторыі Беларусі дзяржаўнага музея. Значная частка той калекцыі дагэтуль знаходзіцца ў Віленскім краязнаўчым музеі.</p>
<p>Калі б зямля Лагойшчыны «не адпусціла» падчас вайны 1812 года Мары-Анры Бэйля (Стэндаля), які служыў у напалеонаўскай арміі, свет не атрымаў бы аднаго з заснавальнікаў французскага рэалістычнага рамана. Да таго ж менавіта Стэндаль увёў у шырокае абарачэнне тэрмін «турыст», які зараз на розных мовах свету гучыць амаль аднолькава.</p>
<p>У Бягомлі нам узгадалі аб тым, што тут прайшлі дзіцячыя і юнацкія гады будучага народнага паэта Беларусі Пімена Панчанкі.</p>
<p style="margin-left:106.2pt;">Краіна мая, радасць мая,<br />
Песня мая маладая!<br />
Па нівах тваіх, па тваіх гаях<br />
Сынава сэрца рыдае...<br />
Ні славы, ні скарбаў я не хачу,<br />
Мне б толькі прыйсці непрыкметна,<br />
Зямлю сваю пад нагамі адчуць,<br />
Надыхацца родным паветрам.</p>
<p style="margin-left:141.6pt;">П. Панчанка «Краіна мая»</p>
<p> </p>
<p>Праязджаючы праз Лепель, варта заўсёды прыгадаць асобу знакамітага дзяржаўнага і вайсковага дзеяча – Льва Сапегі. Помнік яму быў усталяваны ў Лепелі ў 2010 годзе.</p>
<p>З Лепелем звязана імя творцы Тодара Кляшторнага, якога называлі ў свой час «беларускім Ясеніным» праз падабенства стылю і настрою вершаў, хоць у той жа час у творчасці гэтых двух паэтаў мелася і нямала адрозненняў.</p>
<p>Тодар Кляшторны – аўтар інтымнай, пейзажнай, філасофскай лірыкі, вершаў песеннага складу, вершаў-зваротаў, вершаў-пасланняў, вершаў, блізкіх да народнай творчасці, твораў публіцыстычнай скіраванасці, баек, пародый.</p>
<p><strong>Мерзлы месяц з-за гор васількамі</strong></p>
<p>Мерзлы месяц з-за гор васількамі<br />
Перасыпаў азёрную сінь.<br />
Стыне ўсё...<br />
Ледзянымі сярпамі<br />
Выйшла восень рабіну касіць.</p>
<p>Тоўпы зор снегавым пералівам<br />
Разматалі ў палях павады.<br />
Быццам коні з намыленай грывай<br />
У пацемках застылі сады.</p>
<p>Хтосьці там, у шырокім прыволлі,<br />
Дзе узмежкі гараць серабром,<br />
Заспяваў пра шырокае поле,<br />
Засвістаў ледзяным салаўём.</p>
<p>Эх, як рвецца душа у прасторы!<br />
Штосьці хочацца вечна кахаць,<br />
і дзіцячае радасці зоры<br />
Ў ледзяных перазвонах збіраць.</p>
<p>Мерзлы месяц з-за гор васількамі<br />
Перасыпаў азёрную сінь.<br />
Стыне ўсё...<br />
Ледзянымі сярпамі<br />
Выйшла восень рабіну касіць.</p>
<p>Першы прыпынак адбыўся на ўскрайку невялічкай вёсачкі Бікульнічы, каля якой, на беразе маляўнічага возера Янова, знаходзіцца, як мяркуюць некаторыя навукоўцы, старажытная абсерваторыя ў выглядзе паваленых валуноў. Гэта месца таксама вядома пад назвай «беларускі Стоўнхэндж». Валуны складаюць тры групы. Найбуйнейшая група, валуны якой адшліфаваны з аднаго боку, калісьці ўтварала калідор, у бок якога скіравана стрэлка, выбітая на дальнім камяні, да якога яшчэ трэба прайсці.</p>
<p>Калі ад той стрэлкі правесці праз «каменны калідор» умоўную рысу, яна прывядзе да возера і затым на вяршыню гары Валатоўкі, якая размешчана на супрацьлеглым беразе. Калі ўмоўную рысу цягнуць далей ад Валатоўкі вертыкальна – яна вызначыць на небасхіле месца размяшчэння сонца ў вызначальны для нашых старажытных продкаў дзень. Але нездарма вышэй узгадаліся менавіта паваленыя валуны. У тых, хто знаёмы са знакамітым мегалітычным збудаваннем графства Уілтшыр у Англіі (Стоўнхэнджам), яго беларускі «сябар» выкліча толькі сум, таму што ў савецкі час быў узарваны. Вось чаму цяпер гаворка, на жаль, вядзецца аб паваленых валунах.</p>
<p>Аднаўленне старажытнага помніка гісторыі не адбываецца, таму лёс яго застаецца нявызначаным. Непадалёк можна прыкмеціць яшчэ адну групу валуноў, меньшых па памеры. Іх выкарыстанне ў мінулым застаецца няпэўным. Магчыма, у старажытнасці яны былі звязаны з ушанаваннем Цёці – жонкі Перуна, якая з’яўлялася апякункай ураджаю і дабрабыту. У выпадку адраджэння «беларускі Стоўнхэндж» змог бы стаць цікавым і вельмі маляўніча-фатагенічным аб’ектам на шляху ў старажытны Полацк. Тым больш што знаходіцца амаль каля самай шашы, прыблізна ў кіламетры ад яе.</p>
<p>На развітанне можна зрабіць некалькі здымкаў маляўнічага ўзбярэжжа возера Янова – аднаго са шматлікіх азёр Полаччыны, а потым, калі шлях не ляжыць у Полацк, збочыць перад ім на старажытны «Альгердаў шлях», які здавён вёў у Вільню.</p>
<p>На яго накірунку група зрабіла прыпынак у Ветрынскай школе, каб наведаць у ёй музей знакамітага літаратуразнаўцы, педагога, фалькларыста, выдаўца, дзеяча беларускага нацыянальнага адраджэння – Браніслава Ігнатавіча Эпімах-Шыпілы. Знаўца дваццаці розных моваў, ён з’яўляўся складальнікам рукапіснай «Беларускай хрэстаматыі». Рэдкі яе асобнік зараз знаходзіцца ў Ветрынскай школе. Друкаваць кнігі на беларускай мове дазволілі толькі ў 1906 годзе. Як вынік, Браніславам Іванавічам было заснавана выдавецтва «Загляне сонца і ў наша ваконца». Ён быў рэдактарам першага паэтычнага зборніка Янкі Купалы «Жалейка». Менавіта Эпімах-Шыпіла пазначыў Купалу як «Янка», а не «Янук», як той хацеў першапачаткова.</p>
<p>У музеі можна пазнаёміцца з усёй біяграфіяй Эпімах-Шыпілы, наведаць этнаграфічную частку экспазіцыі, пазнаёміцца з гісторыяй мястэчка.</p>
<p>А потым працягнуць свой шлях у бок колішняй дзяржаўнай мяжы, якая да 1939 г. падзяляла Беларусь на заходнюю і ўсходнюю часткі. Пры дарозе бачны шэры дот – маўклівы сведак мінулых часоў. А за ім знаходзіцца невялічкая рачулка Нача. Яе можна нават не заўважыць, калі вандраваць на вялікім экскурсійным аўтобусе. Але менавіта гэта стужка рачулкі была калісьці дзяржаўнай мяжой.</p>
<p>Наступным прыпынкам вандроўніцкай сцяжыны былі Празарокі з наведваннем магілы Ігната Буйніцкага – заснавальніка першага прафесійнага нацыянальнага беларускага тэатра. Самадзейная трупа была створана ім яшчэ ў 1907 г. Але ўжо праз тры гады трупа заявіла аб сабе, як аб прафесійнай. Тэатр Буйніцкага паказваў спектаклі ў невялічкіх вёсках і мястэчках. І гэта для мясцовых жыхароў было значнай падзеяй у жыцці, таму што большасць з іх не мела магчымасці патрапіць у тэатр, нават калі жыццёвы шлях прыводзіў у нейкае буйное месца, дзе ладзіліся на тамтэйшай сцэне розныя спектаклі. Але выступы трупы Буйніцкага былі незвычайныя.</p>
<p>Сама тэатральная пастаноўка займала не ўвесь час. Яна дапаўнялася выкананнем хору розных беларускіх песень. Пасля іх пачыналіся танцы, якія паступова са сцэны пераходзілі ў шэрагі гледачоў. У выніку таньчылі ўсе, і гэткім агульным танцам завяршалася выступленне.</p>
<p>Трупа наведвала з гастролямі Вільню, Пецярбург, Варшаву. Ігнат Буйніцкі сам займаўся пастаноўкай спектакляў, выконваў у іх розныя ролі. Стаяў ля вытокаў стварення «Першага таварыства беларускай драмы і камедыі», якая сталася тым падмуркам, на якім з цягам часу быў створаны Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы.</p>
<p>…А далейшы шлях экскурсаводаў пралягаў у накірунку вёскі Бычкі, у якой вандроўніку абавязкова трэба спыніцца, каб наведаць музей аднаго з найвыбітнейшых беларускіх пісьменнікаў другой паловы XX стагоддзя – Васіля Быкава. Музей уяўляе сабой невялічкую драўляную хатку, размешчаную ці то пасярод, ці то на ўскрайку вёскі. Чалавеку, які сюды патрапіў у першы раз, цяжка вызначыцца з месцам знаходжання з-за таго, што вёска нязвыклай планіроўкі, калі хаты шчальна стаяць абапал дарогі.</p>
<p>Цяжка сказаць, ці было гэта загадзя прадугледжана, але групу сустрэў пляменнік Васіля Быкава. Ён спачатку не ведаў, аб чым распавесці. Таму у яго запыталіся: якім Быкаў быў у сямейным коле, сярод блізкіх і сваякоў? Аб чым распавядаў? Аказваецца, пісьменнік быў маўклівым чалавекам. Гаварыў вельмі мала. Але калі ўжо нешта казаў, тады гэтыя некалькі слоў змяшчалі ў сабе ўсё тое, на што іншаму спатрэбіўся б доўгі час гаворкі. Калі б Васілю Быкаву не было наканавана стаць пісьменнікам, ён усё роўна застаўся б у творчай плыні і хутчэй за ўсё зрабіўся б мастаком: пісьменнік прыгожа маляваў.</p>
<p>У музеі ёсць часопіс з графічнымі малюнкамі Быкава. Можа быць, з цягам часу яны будуць выдадзены. Але на дадзены момант у Беларусі не перавыдаецца нават яго літаратурная спадчына. Таму цяжка вызначыць, калі людзі, якія ведаюць Васіля Быкава як пісменніка, змогуць адкрыць для сябе выяўленча-мастацкую частку яго шматграннай творчай асобы.</p>
<p>Але тым, хто неабыякавы да творчасці пісьменніка і, да таго ж жыве ў Беларусі, абавязкова трэба сюды завітаць.</p>
<p>Месцам наступнага прыпынку была вёска Рагазіна. Тут знаходзяцца так званыя «Галодныя могілкі». Хто тут спачывае і ў сувязі з якімі падзеямі ўзніклі пахаванні – невядома. Навуковых даследаванняў на гэтым месцы, якое займае плошчу прыблізна 100 на 60 метраў, да гэтага часу не праводзілася. Але некаторыя лічаць, што ў гэтым месцы хавалі тых, хто скончыў свой зямны шлях ад нейкай хваробы. Магчыма, тут усе пахаванні з’яўляліся не паступова, як на звычайных могілках, а ў адзін час, калі ў выніку нейкай хваробы памерла значная колькасць жыхароў дадзенай мясцовасці.</p>
<p>На могілках усталяваны камяні з незразумелымі сімваламі. Ёсць камяні з нейкімі нязвыклымі крыжыкамі. На асобных размешчаны знакі, якія нагадваюць салярныя, а складаючая частка некаторых падобна да свастыкі.</p>
<p>Можа, з цягам часу даследаванні, якія тут адбудуцца, дадуць адказ на ўсе пытанні патрапіўшага сюды вандроўніка.</p>
<p>…А наш вандроўніцкі шлях бяжыць далей – у вёску Пуцілкавічы, дзе нарадзіўся знакаміты пісменнік, паэт, перакладчык, галоўны рэдактар Беларускай савецкай эныклапедыі Пятрусь Броўка. Калі ў гэтых мясцінах апынецца падарожны, гэта будзе, хутчэй за ўсё, не выпадковы чалавек.</p>
<p>Ён скіруе свой напрамак руху ў вялікую драўляную хату-музей, дзе зможа пазнаёміцца з экспазіцыяй, прысвечанай творчаму шляху Пятруся Броўкі, а таксама пачытаць яго вершы, размешчаныя на сценах музея. Каля музея размешчаны помнік маці паэта, якая загінула ў канцэнтрацыйным лагеры Асвенцым. Аглядаючы навакольныя краявіды, варта ў спякотнае надвор’е наталіць смагу з невялічкай крынічкі, з якой, напэўна, піў ў дзяцінстве ваду Пятрусь Броўка.</p>
<p><strong>Пахне чабор...</strong></p>
<p>Хіба на вечар той можна забыцца?</p>
<p>...Сонца за борам жар-птушкай садзіцца,</p>
<p>Штосьці спявае пяшчотнае бор,</p>
<p>Пахне чабор,</p>
<p>Пахне чабор...</p>
<p> </p>
<p>Лёгкія крокі на вузкай сцяжынцы.</p>
<p>Дзеўчына ў белай іскрыстай хусцінцы,</p>
<p>Быццам абсыпана промнямі зор.</p>
<p>Пахне чабор,</p>
<p>Пахне чабор...</p>
<p> </p>
<p>Выйсці б насустрач, стаць і прызнацца.</p>
<p>Вось яно – блізкае, яснае шчасце,</p>
<p>Клікнуць хацелася – голас замёр.</p>
<p>Пахне чабор,</p>
<p>Пахне чабор...</p>
<p> </p>
<p>Год адзінаццаць, а можа, дванаццаць</p>
<p>Сэрца баліць, што не здолеў спаткацца.</p>
<p>Сэрца нязменна хвалюе дакор.</p>
<p>Пахне чабор,</p>
<p>Пахне чабор...</p>
<p> </p>
<p>Час той схаваўся за дальняй гарою,</p>
<p>Здасца хвілінай – яна прада мною...</p>
<p>Выйду. Гукаю. Маўклівы прастор.</p>
<p>Пахне чабор,</p>
<p>Пахне чабор...</p>
<p>Далейшы накірунак быў у бок вёскі Старыны – радзіму паэтэсы Еўдакіі Лось. На жаль, не ўдалося адшукаць нейкага пэўнага месца, звязанага з ёй, акрамя бярозы каля дарагі, дзе калісьці стаяў дом маці паэтэсы. Таму, не спыняючыся, аўтобус працягваў рух у бок Ушачаў, дзе спачатку было запланавана наведванне могілак, на якіх пахаваны Рыгор Барадулін. Ён быў апошнім з тых, хто атрымаў званне народнага паэта Беларусі.</p>
<p>На даволі вялікіх па памеры могілках адшукаць яго магілу зусім не складана. Ад самага ўваходу шлях да яе пазначаны стрэлкамі, кіруючыся напрамкам якіх, вандроўнік трапляе амаль у самы цэнтр, дзе Барадуліна пахавалі побач з яго маці, як жадаў паэт. Паверхня магілы пакрыта млынавымі жорнамі, а на помніку ў выглядзе вялізнага каменю змешчаны вялікі крыж, які з’яўляецца выкананнем жадання Барадуліна: «Калі я адыду, пастаўце мне валун сівы і крыж на валуне».</p>
<p>Дарэчы, помнік гэты ўдалося ўсталяваць толькі з дапамогай верталёта. Магчыма, з цягам часу будзе адкрыты музей Рыгора Барадуліна, экспазіцыя якога размесціцца ў невялічкай хаце, дзе ён спыняўся, прыязджаючы ва Ушачы. Адчуйце мелодыю слова дзядзькі Рыгора.</p>
<p><strong>Трэба дома бываць часцей</strong></p>
<p>Трэба дома бываць часцей,<br />
Трэба дома бываць не госцем,<br />
Каб душою не ачарсцвець,<br />
Каб не страцiць святое штосьцi.</p>
<p>Не забыць, як падвялы аер<br />
На памытай падлозе пахне,<br />
Як у студню цыбаты асвер<br />
Запускае руку да пахi.</p>
<p>Не забыць сцежкi той, што цябе<br />
На дарогу выводзiла з дому,<br />
Што ў хаце там быў рубель<br />
У цане i па курсу старому.</p>
<p>Не забыць, як марозам злым<br />
Клямка пальцы пячэ балюча<br />
I адкуль на стале тваiм<br />
Бохан свежага хлеба пахучы.</p>
<p>Помнiць свой на iржышчы цень,<br />
Не забыць, як завуць суседа,<br />
Не забыць, як пяе пад дзень<br />
За вясёлым сталом бяседа.</p>
<p>Помнiць кожнай маснiцы спеў,<br />
Кожны кут у прыцiхлай хаце.<br />
Лёсу дзякаваць, што паспеў<br />
Ты пачуць блаславенне мацi.</p>
<p>Трэба дома бываць часцей,<br />
Трэба дома бываць не госцем,<br />
Каб душою ты стаў чысцей<br />
I не страцiў святое штосьцi.</p>
<p><img alt="" src="http://www.tio.by/datas/users/5048/%D0%BA%D0%B5%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8/%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%BA%D0%B0/%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%84/%D0%B2%D1%8B%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5/%D1%82%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%81/%D0%B8%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F/%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%BA%D0%B8%D0%B9.jpg" style="width: 710px; height: 533px;" /></p>
<p><img alt="" src="http://www.tio.by/datas/users/5048/%D0%BA%D0%B5%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8/%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%BA%D0%B0/%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%84/%D0%B2%D1%8B%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5/%D1%82%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%81/%D0%B8%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F/%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%BA%D0%B8%D0%B91.jpg" style="width: 710px; height: 533px;" /></p>
<p><img alt="" src="http://www.tio.by/datas/users/5048/%D0%BA%D0%B5%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8/%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%BA%D0%B0/%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%84/%D0%B2%D1%8B%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5/%D1%82%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%81/%D0%B8%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F/%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%BA%D0%BE%D0%B8%D0%B92.jpg" style="width: 710px; height: 533px;" /></p>
<p><img alt="" src="http://www.tio.by/datas/users/5048/%D0%BA%D0%B5%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8/%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%BA%D0%B0/%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%84/%D0%B2%D1%8B%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5/%D1%82%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%81/%D0%B8%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F/%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B8%D0%B8%D1%86%D0%BA%D0%B8%D0%B94.jpg" style="width: 532px; height: 710px;" /></p>
<p><img alt="" src="http://www.tio.by/datas/users/5048/%D0%BA%D0%B5%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8/%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%BA%D0%B0/%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%84/%D0%B2%D1%8B%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5/%D1%82%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%81/%D0%B8%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F/DSC00097.JPG" style="width: 710px; height: 532px;" /></p>
<p><img alt="" src="http://www.tio.by/datas/users/5048/%D0%BA%D0%B5%D0%BC%D0%BF%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8/%D0%BF%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%BA%D0%B0/%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%84/%D0%B2%D1%8B%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5/%D1%82%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%81/%D0%B8%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8F/DSC00126.JPG" style="width: 532px; height: 710px;" /></p>
<p> </p>