Відавочна, што аднаўленне страчаных архітэктурных помнікаў ідзе ў Беларусі вельмі марудна. Відавочна, што якасць аднаўленчых работ таксама не высокая. Далёка ад належнага чына ідзе рэстаўрацыя захаваўшыхся помнікаў. Але хоць і малымі крокамі, а ўсё ж ўзбагачаецца спіс ці з нуля адбудаванага, ці капітальна адрэстаўраванага. Амаль завершаныя работы па ўзнаўленню Верхняга горада і Ракаўскага прадмесця ў Мінску. У розных кутках Беларусі, на тле іншых выдзяляецца Віцебск, таксама заўважныя работы праведзеныя ў гэтым кірунку. А таксама расце колькасць дасканала выкананых прац, рэстаўрацыйных прыкладаў, за якія не сумна. Вялікая заслуга ў справе аднаўлення гістарычнай архітэктуры належыць Антону Астаповічу, кіраўніку «Беларускага дабраахвотнага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры», які робіць сваю справу не з прычыны прафесійных абавязкаў, а таму што баліць. Яму і слова.

– У нашай дзейнасці ёсць і паразы, і перамогі. Вельмі станоўчы прыклад – планы па ўзнаўленні дамініканскага касцёла Тамаша Аквінскага за Палацам Рэспублікі. Ён быў, мажліва, самым прыгожым з усіх мінскіх храмаў. Улады задумалі глабальную рэканструкцыю Кастрычніцкай плошчы, плануюць будаваць падземны горад, накшталт ГЦ «Сталіца» на плошчы Незалежнасці. І мы хуценька звярнуліся да Міністэрства культуры з прапановай узнаўлення гэтага помніка архітэктуры. Мы не прапануем ўзнаўленне самаго касцёла з яго першаснымі функцыямі, гаворка ідзе толькі пра гістарычны аб’ём, а што рабіць з будынкам – будуць вырашаць улады. Звернемся па прыклад да леташняга ўзнаўлення касцёла Святога Духа на плошчы Свабоды. Будынак адбудаваны ў выглядзе, які ён меў некалькі стагоддзяў таму, але ў ім размешчана канцэртная зала дзіцячай філармоніі. Хутчэй за ўсё, улады не пойдуць на поўнае аднаўленне дамініканскага касцёла зараз, але падмуркі адкрыюць дакладна – а гэта вельмі важны першы крок. У такім стане некалькі дзясяткаў год быў і касцёл Святого Духа, былі бачныя толькі падмуркі. У мінулым годзе яго ўсё ж адбудавалі. Калі распачнуцца працы на Кастрычніцкай плошчы – не вядома, таму што пачаць планавалася яшчэ ў 2012 годзе, але нічога зроблена не было, але доўга зацягваць не будуць.

Таксама Міністэрствам культуры былі станоўча сустрэнутыя нашыя прапановы, прысвечаныя адзначэнню ў гэтым годзе круглай даты паўстання Каліноўскага. Мы падалі прапанову на наданне месцам, звязаным з паўстаннем, статуса гісторыка-культурнай каштоўнасці. Гэта мемарыял на месцы бітвы пад Мілавідамі, магілы паўстанцаў у Плябані і ў Косава. Усе гэтыя аб’екты разгледзеныя і на дадзены момант ужо з’яўляюцца гісторыка-культурнымі каштоўнасцямі. Зараз мы рыхтуем матэрыялы на наданне статуса гісторыка-культурнай каштоўнасці сядзібе Якушоўка, у якой рос Кастусь Каліноўскі, брацкай магіле паўстанцаў каля вёскі Уладыкі, магіле Віктара Каліноўскага ў Свіслачы. Аб’екты, звязаныя з паўстаннем, будзем рыхтаваць і далей. Абавязкова будзем дамагацца нармальнага перапахавання праху Генрыха Дмахоўскага, кіраўніка паўстання на Дзісеншчыне. Два гады таму яго магіла была ўскрыта ваеннымі археолагамі для ідэнтыфікацыі. Прах быў перададзены ў гарвыканкам, і яго перапахавалі на звычайных камунальных могілках. Мы хацім, каб прах Дмахоўскага быў вернуты на гістарычнае месца пахавання з належнай вайсковай пашанай. Гэтае ж імя вядома па ўсім свеце. Генрых быў добрым скульптарам, яго працы знаходзяцца нават у Кангрэсе ЗША.

Там, дзе мы не перасякаем нічыіх фінансавых інтарэсаў, нашы ініцыятывы праходзяць. Незразумелая пазіцыя ўладаў з праектам узнаўлення мінскага замчышча. Мы распрацавалі свой навуковы праект, звярнуліся да Міністэрства культуры, што можам падараваць ім яго, няхай яны нават аўтарства сваё ставяць. Але быў абраны праект Сяргея Багласава з «Мінскпраекта». На стан мінулага года, на яго выдаткавана 6,5 мільярды рублёў. Вялікае пытанне, куды гэтыя вялізныя грошы засвоеныя і чаму на ўсіх узроўнях быў узгоднены гэты праект, які не адпавядае ніводнаму крытэрыю па аднаўленні гісторыка-культурнай спадчыны?! Рэалізацыя праекта пачнецца адразу пасля сканчэння чэмпіянату свету па хакеі, які пройдзе ў Мінску ў наступным годзе.

Не менш жудасная сітуцыя з рэканструкцыяй вуліцы Гандлёвай. Мы распрацавалі ўсю дакументальную базу, але праект будзе рэалізоўвацца не па нашых эскізах, хутка мы пабачым 2-3-павярхвовыя будынкі пад гісторыю, але з элементамі хай-тэк – такая архітэктура недапушчальная ў гістарычным цэнтры!

Шмат непрыемнасцяў мы сустракаем у Брэсце. Не рэдка прыходзіцца судзіцца з забудоўшчыкамі і мясцовымі чыноўнікамі, бо ў цяперашнім цэнтры вядзецца дзікунская забудова, шмат пытанняў і да рэстаўратараў вуліцы Савецкая. Ёсць пытанні і да праекта Ірыны Лаўроўскай, які быў узгоднены мясцовым гарвыканкамам, па ўзнаўленні на тэрыторыі Брэсцкай крэпасці страчанай забудовы Старого горада. Мы зрабілі вельмі цяжкую працу для міжнароднага архітэктурнага конкурса, мы з максімальна магчымай дакладнасцю ўзнавілі Стары Брэст віртуальна, распрацавалі дакументацыю, намалявалі эскізы. Вельмі нядрэна будуць выглядаць будынкі былых касцёлаў і манкастэроў на тле крэпасных муроў і мануметаў. Патрэбны кантэкст, гэта не тое самае, што аднавіць Ратушу ў Мінску. Але мы гэта рабілі каб паказаць, якім горад быў раней, гэта не магчыма адбудаваць. Мы выпрацавалі методыку і зрабілі гісторыка-архітэктурны апорны план гістарычнай забудовы, якая калісьці існавала на тэрыторыі крэпасці. І гэты план мы прывязалі да сучаснай геападасновы 1:500. Было вельмі цяжка. Мы прызнаем, што наш архітэктурна-апорны план месцамі недакладны. На жаль, не існуе такой методыкі, каб зрабіць яго дакладным на 100%. Так, захаваліся картаграфічныя матэрыялы старого Брэста, але ў XVIII-XIX стст. Не існавала дакладнай інструментальнай тапаздымкі. А мы працавалі на аснове гэтых дакументаў. Палюс-мінус тры-пяць метраў ад размяшчэння аб’ектаў мы ў выніку атрымалі. Пэўныя аб’екты, дзе захаваліся падмуркі, мы здолелі прывязаць дакладна: манастыр іезуітаў, Мікольская ўніяцкая царква, і два бернардынскія манастыры, жаночы і мужчынскі. Сёння магчыма аднавіць толькі чатыры аб’екты: жаночы і мужчынскі бернардынскія манастыры, манастыр брыгітак, мануфактуру Тызенгаўза. Але тут працы не на адзін год. Цяжкасці ўзнікнуць з прававым кантэкстам, нават калі ў нас на руках будзе распрацаваны эскізны праект і будуць грошы, аднаўленне гэтых помнікаў будзе незаконным, таму што на тэрыторыі крэпасці пад аховай дзяржавы з’яўляюцца толькі аб’екты крэпасці і ландшафт. Трэба ўносіць змены і дапаўненні ў дзяржаўны спіс.

Ніякай палёгкі нам не даюць. Працы шмат. Хоць і ёсць станоўчыя моманты, але без цяжкіх парушэнняў не абыходзіцца, а яны для нас непрымальныя.