Раман АБРАМЧУК, фота Сяргея ПЛЫТКЕВIЧА
Ці гавораць вам, славянам, хоць нешта такія назвы як Мінск, Няміга, Ліда, Шчара, Ашмяны? Вось Яновічы якія, ці то Баранавічы – гэта іншая справа для нашага вуха. Ян ды Баран. А тое ўсё – адкуль? Затое літоўцу ўсё зразумела: Няміга – «бяссонная рака», Мінск – ад «Мена» (па-літ. «маленькая рака»), Ашмяны – ад літ. «камень» і г.д.
Нават самы ўпарты гісторык – прыхільнік славяншчыны не будзе спрачацца, што паўтары тысячы гадкоў славянамі тут і не пахла. Не адкрыю сакрэту, калі скажу, што ў жылах сучасных беларусаў цячэ ледзь не 15% балцкай крыві. А вось чым яна адрозніваецца – няхай у гэтым разбіраюцца антраполагі з фізіёлагамі. Мы ж сіганём далей у часе і вынырнем у рамантычным Сярэднявеччы.
А тут таксама шмат тлумачыць не трэба: школьныя падручнічкі па гісторыі 90-х гадоў з бел-чырвона-белай мяккай вокладкай, што адрывалася пасля першага ж урока, зрабілі сваю справу. Напэўна, толькі той, хто бессаромна сачкаваў тыя ўрокі, сёння яшчэ верыць, што «літоўскія феадалы падпарадкавалі ў Сярэднявеччы беларускае сялянства» (гэта адзін з міфаў, што распаўсюджваўся ў савецкія часы). Як высветлiлася, шляхта і магнатэрыя ВКЛ у сваёй пераважнай большасці паходзіла з тутэйшых, беларускіх зямель, мела старажытныя радаводы яшчэ часоў Полацкага княства (X–XII стст.) і адчувала сябе даволі ўпэўнена на сваёй зямлі ды пры пасадах. Найбольш яркі прыклад – Сапегі, якія паходзілі з Полацка і мелі другое пасля Радзівілаў значэнне ў Вялікім княстве.
Як бы дзіўна гэта ні было, але два народы, розныя па мове і генетычным паходжанні, пражылі разам добрых пяць стагоддзяў (XIII–XVIII). І за гэты час нашыя прадзеды ў адной звязцы з дзіўнамоўнымі «лабасамі» змаглі збудаваць цывілізацыю, якая дагэтуль вярэдзіць мозг айчынным і замежным гісторыкам.
Вялікае княства Літоўскае чымсьці падобнае да Атлантыды: быццам і памяць засталася, і месца вядомае, дзе яна існавала, і нават жыхары Канарскіх астравоў прэтэндуюць называцца яе нашчадкамі, але... усё не тое. Патанула і патанула. Гэтаксама і сучасныя беларусы з літоўцамі, толькі праз павелічальнае шкло і на фоне замкавых руін аддалена нагадваюць наравістых літвінаў, якім лепей было свае косткі ў зямлю пакласці, чым падначаліцца чужынцам.
Людзі, якія разам будавалі замкі, разам стаялі ў вайсковай сотні, рыхтаваліся да атакі, разам гандлявалі, выпівалі, абмяркоўвалі палітычныя навіны ў карчмах, былі проста вымушаны знайсці агульную мову. І цяпер не дзівішся, што па-літоўску карчма будзе «karcema», мёд – «medus», гарбата – «arbata», мытня – «muitine», дзякую – «dekoju». Ды ладна там «дзякую» ў карчме сказаць, а жаніцца як, калі дзяўчыну літоўскую ўпадабаў? А як святкаваць надыход вясны, калі і літоўцу, і беларусу, што жылі праз вуліцу, сонца пачынала прыграваць макаўку роўна ў адзін і той жа час, а слых улагоджвалі адныя і тыя ж сініца з салаўём? Гэта дзіўна, але многія абрады, гэтаксама як і фальклорныя песні з танцамі, у беларусаў і літоўцаў надзвычай падобныя, хоць і ў розным моўным «афармленні».
На працягу некалькіх стагоддзяў нашы продкі выціскалі балтаў усё болей і болей на поўнач, ды так, што ў нейкі момант сталічная Вільня з ваколіцамі ўжо гаманіла зусім не па-балцку. А тыя літоўцы, што ўсё-такі захавалі мову бацькоў, не змаглі не пераняць беларускі акцэнт: такіх сталі называць «дзукамі» за іх чыста нашае «дзеканне». Балцкае насельніцтва проста страчвала сваю этнічную прыналежнасць, разам з абрадамі і звычаямі здаючы апошні фарпост – мову. Бо менавіта старабеларуская на той час была мовай горада, шырокага гандлю і палітыкі. Сёння ў глухіх закутках Астравецкага раёна Гродзенскай вобласці яшчэ можна пачуць сякія-такія выразы на дзіўнай беларуска-літоўскай мяшанцы.
Моўнае адрозненне паміж літоўцамі і беларусамі – прывіднае, уяўнае, павярхоўнае. Але звычкі, побыт, рысы характару, інтанацыя размовы выдаюць падабенства і адначасова кантрастуюць з характарам іншых суседніх народаў. Напрыклад, сціпласць, жыццёвы аскетызм беларусаў і літоўцаў моцна кантрастуюць з цягай да царскай раскошы рускіх.
У беларусаў і літоўцаў – схавана-«лясное» нежаданне выказваць свае эмоцыі, адвечная партызанка з грыбамі ды ягадамі. І гэта не параўнаць з рускімі гарачкавымі «наобум!», «авось!» і «разгуляй». У беларусаў і літоўцаў – доўгае і ўпартае корпанне на ўласным кавалку зямлі дзеля хлеба надзённага, а ў рускіх – спрадвечнае Ямелева «по щучьему веленью!», «или всё, или ничего», «из грязи в князи», «жизнь удалась!» (надпіс чорнай ікрой па чырвонай).
Адрозненні менталітэтаў «высвечваюцца» праз улюбёныя колеры: стрыманыя, балотна-пастэльныя, небагатыя ў гаме апранахі літовак і беларусак – і любоў да ўсяго крыкліва-стракатага, візантыйска-залатога ў рускіх дзяўчат, іх знакамітыя «расписные шали» і каронападобныя «кокошники». Тое ж да танцаў: нашыя і літоўскія паўдзіцячыя падскокі «Ойра» або выразна вертыкальная «Лявоніха» – і рускія прысядкі або ўкраінскія гапакі з шалёнымі амплітуднымі падскокамі.
Магчыма, не апошнюю справу ў фармаванні нярэзкага, спакойнага характару беларуса і літоўца тут адыграў рэльеф Літвы і Беларусі – спрэс усеяны невялікімі пагоркамі і пералескамі, прарэзаны невялікімі пакручастымі рачулкамі. Ну няма тут гіганцкай Обі ці Енісея, бясконцых таёжных лясоў, бяскрайніх стэпаў і Карпацкіх вяршынь. А значыць, і разагнацца з шашкай на кані няма дзе, і падскокваць у танцы да самай вяршыні няма чаго.
Невыкараняльная цяга да парадку, ахайнасці, утульнай чысціні беларусаў і літоўцаў – і рускі хаос або цяга да анархічнай вольніцы украінцаў. Калі ў мінскім падземным пераходзе можна купіць толькі майткi, рукавічкі і шкарпэткі, а ў Вільні – яшчэ пашукаць трэба месца такога «вольнага гандлю», то ў кіеўскіх падземках купіш хоць чорта лысага, нават хлеб і гарэлку. І нашто нейкія там санстанцыі?
Беларуская і літоўская цяга да маленькага, індывідуалістычнага шчасця на ўласным хутары моцна адрозніваецца ад пафаснай барацьбы за дзяржаўныя або агульна-грамадскія інтарэсы рускіх. Здаровы, а месцамі шкурны прагматызм і сквапнасць («мая хата з краю!») – у адрозненне ад рамантычных парываў рускага «рубахи-парня» выратаваць чалавецтва, ну як мінімум – суседні праваслаўны народ.
Беларусаў і літоўцаў заўжды цягнула жыць па інерцыі і старой завядзёнцы: земляробства з яго цыклічным аграрным календаром традыцыйна было найбольш шанаванай прафесіяй у абодвух народаў. Гэта ж увасобілася ў адзін з прынцыпаў грамадска-палітычнай сістэмы ВКЛ: «старыны не рушыць, навіны не ўводзіць». І на гэтым фоне зусім іначай выглядаюць рускія з іх прагай да новых даляглядаў, да захопу новых зямель, з бандытам-авантурыстам у якасці супергероя.
***
Таму, атрымаўшы шэнгенскую візу і пераехаўшы памежны пункт «Каменны Лог», не думайце, што вы зараз будзеце здзіўлены экзотыкай, чароўнай атмасферай Прыбалтыкі. Яшчэ доўга вам будуць трапляцца мала чым адрозныя ад вас тутэйшыя насельнікі Віленшчыны. А каб убачыць хоць нейкія адрозненні, давядзецца заехаць значна далей за віленскі мульцікультурны кацёл, да самай Жмудзі, Коўна (Kaunas) і Цяльшоў (Telsiai) – сэрца этнічнай Літвы.
Калі казаць пра адрозненні сучасных літоўцаў і беларусаў, то перад вачыма паўстае Мінск з сотнямі ўзнятых угару будаўнічых кранаў, мітуснёй вялікага бізнес-цэнтра і людзьмі-мурашкамі ў шэрым, што бегаюць у пошуку сваіх дробных выгад. І побач – Вільня, стылёвая, прывабная, утульная і... безнадзейна недзелавая. Сённяшнія літоўцы-бізнесмены засноўваюць фірмы ў Мінску, бо ў Літве, па ўсім відаць, проста няма адпаведнага капіталу, эканоміка не мае такога патэнцыялу, як беларуская. Што ж, нічога не змянілася за стагоддзі: у далёкім XIII стагоддзі ваяўнічыя літоўскія кунігасы (князі) заключылі саюз з Наваградскім, а потым і іншымі гарадамі-княствамі Беларусі, якія канцэнтравалі ў сабе вялікі капітал, гандлёвыя сувязі і мелі больш высокі ўзровень цывілізаванасці. Але ўсё гэта не перашкаджае сучаснаму літоўцу глядзець на свайго суседа-беларуса крыху звысоку.
Калі беларус – аматар ціхага шчасця, дык літовец – і пагатоў. Ім, здаецца, больш, чым беларусам, да спадобы прыйшліся адасобленыя хутары, а не шумныя вёскі. Калі беларус – акуратны, то літовец – акуратны ўдвая, ды яшчэ з асаблівым пачуццём эстэтыкі. Калі беларус на рынку загорне ў цэлафан не толькі кілаграм яблыкаў, але і пачак цэлафану, то літовец беражліва ўпакуе вашу пакупку ў стылёвы папяровы скрутак.
Літоўцы болей за беларусаў навучыліся жыць з прыемнасцю, з густам і смакам. Мінск дагэтуль не мае патрэбнай колькасці кавярняў, у той час як Вільня дагодзіць самаму пераборліваму снобу. І калі гарадское свята ў Беларусі сустрэне вас даўно знаёмымі да болю, страшненькімі бела-сінімі шатрамі ад сяльпо і райпо, з пластыкавай мэбляй Coca-cola, то літоўскі кірмаш (я кажу, прынамсі, пра Дзень св. Казіміра) – гэта мноства стылёва аформленых крамак, некаторыя з якіх цягнуць на твор архітэктуры малой формы. Тут жа вас здзівяць дзясяткі вулічных музыкаў, загнаныя ў Беларусі ў падземныя пераходы. Што ж, літоўцы навучыліся цаніць прыгажосць і прыемнасць жыцця, і з ахвотай плацяць за гэта. Таксама вялізны ў параўнанні з Вільняй Мінск пакуль яшчэ не можа пахваліцца такой колькасцю арт-тусовак, багемных кавярняў.
Беларусы за стагоддзі адсутнасці ўласнай шляхты прызвычаіліся прэзентаваць сваю культуру як чыста сялянскую. І айчынны фольк сапраўды грымнуў далёка. Але літоўцы, таксама страціўшы за часамі розных акупацый сваё «права» на шляхетную высакароднасць, палюбілі свае льняныя вышыванкі яшчэ больш за нас. Ледзь не ў кожным tourist place (турыстычным месцы) вы сустрэнеце невялікі ансамблік, што разам з турыстамі развучвае нескладаныя народныя таньчыкі або водзіць карагод у знак чарговага свята па народным календары. Але сярод іх вы наўрад сустрэнеце перажыткі саветчыны, што яшчэ маюць месца на Беларусі: пошлыя бутафорныя какошнікі ў жанчын або лапці з гармонікам у хлопцаў, відавочна навязаныя з рускай народнай культуры ў савецкія гады.
***
Пры больш пільным разглядзе можна заўважыць, што сучасныя літоўцы вельмі падобныя да беларусаў з той толькі розніцай, што воляй лёсу апынуліся па іншы бок геапалітычнай мяжы. Так, менавіта воляй лёсу, як і сённяшнія нашы суайчыннікі ў вырашэнні грамадскіх пытанняў дагэтуль спадзяюцца то на Еўропу, то на цуды ў Расіі, але ніяк не на сябе. Можа быць, таму сёння для літоўцаў Еўрасаюз – гэта «Савецкі Саюз са сталіцай у Брусэлі», а Літва, пры ўсім сваім гонары, багатай культуры і высакароднай гісторыі, застаецца на задворках Еўропы без уласнага эканамічнага стрыжню. Ледзь не ўсё спадзяваннi яе – на нафтавыя трубы, якiя ўсё адно залежаць ад чужой нафты. І якая, зрэшты, розніца, каму прадаць свой адзіны нафтаперапрацоўчы завод (Мажэйкі, Mazeikiai) – рускім або палякам? Літоўская моладзь, захопленая амерыканскім стылем жыцця, ліхаманкава вучыць англійскую мову і самазадаволена адмаўляецца размаўляць па-руску. А тыя, хто пасмялей, разлятаюцца ў пошуках лепшай долі па ўсёй зоне Шэнгена (чым далей на захад – тым лепей). Чым гэта адрозніваецца ад маіх землякоў, для якіх беларуская мова дагэтуль зводзіцца да ідыёцкага жарту пра «здыхліка неўміручага»? Або чым лепшыя нават тыя, каго ўсё-такі азарыў прамень «свядомасці», і якія памкнуліся найхутчэй перабрацца ў Польшчу на заробкі, усё болей засмечваючы нядаўна
асвоеную беларускую паланізмамі? Літоўскія пенсіянеры, седзячы на лавачках каля такіх самых, як у нашай Малінаўцы, шэрых блочных каробак, наракаюць на жыццё, адсутнасць перамен і мізэрныя пенсіі...
Хацеў я неяк парадавацца за суседзяў: вось, маўляў, Depeche Mode да іх жа прыехаў, а да нас – не. Але гледзячы на той феерверк зорак, які наведаў Мінск за апошнія пару год адразу пасля будаўніцтва «Мінск-Арэны», неяк паасцярожнічаў з падобнымі каментарыямі. Я не эканаміст, але для мяне важны той факт, што «Мінск-Арэну» будавалі свае і для сябе, у той час як Літва пад напорам замежнага капіталу рызыкуе забыць, што такое айчынная прамысловасць. Вось толькі ўсе чулі пра сетку літоўскіх супермаркетаў Maxima, якая, магчыма, пачне працаваць і ў Мінску. А тая ж Вільня перад Калядамі піярыцца ў Мінску з мэтай прыцягнуць паболей турыстаў з найбліжэйшай сталіцы. Можа быць... зноў надыйшоў час, каб разам будаваць велічныя замкі і палацы, а не кантрольна-памежныя пункты на дзяржаўнай мяжы?.. Здаецца, літоўцы дагэтуль разумеюць наша «дзякуй», а нам няцяжка навучыцца іхняму вясёламу прывітанню – «Labas!»