Іна ГАРМЕЛЬ,  фота аўтара

Чаму энтузіясты, якія аднаўляюць колішнюю рэзідэнцыю Кішкаў і Радзівілаў, выпрошваюць грошы, змагаюцца за жыццё ўнікальнага замкавага комплексу? І чаму ў гэтым ім ніяк не «дапаможа» новая дзяржпраграма «Замкі Беларусі» на 2012–2018 гады?..

За гэтым незвычайным, у чымсьці – адчайным, праектам па адраджэнні замка ў Любчы, на зямлі Навагрудчыны, – даўно сачу. І справа не толькі ў журналісцкай цікавасці. Энтузіязм Івана Пячынскага, яго шматлікіх паплечнікаў проста вымушае, калі не матэрыяльна, фізічна, дык маральна «удзельнічаць» у працэсе. Маю цвёрдае перакананне: вопыт такога, з шырокім валанцёрскім рухам, адра­джэння замка на Беларусі яшчэ трэба будзе неяк прааналізаваць, каб не згубіць для нашчадкаў. Вось і нядаўна, атрымаўшы запрашэнне на чарговую гадавую справаздачу аб дзейнасці дабрачыннага фонда «Любчанскі замак», паспяшалася на сустрэчу…

Праўда, пасля справаздачы, што доўжылася амаль тры гадзіны, а ўдзельнікі працягнулі абмеркаванне яшчэ і на вуліцы, – думкі розныя апанавалі. Што гэта было – сустрэча аднадумцаў, вострая дыскусія з канфліктным падтэкстам? Ці проста – рэальная карціна таго, як сёння ў краіне «лёгка» даецца грамадска карысная справа? Між іншым, не так даўно, урадавай пастановай № 17 ад 6 студзеня 2012 года, зацверджана Дзяржаўная праграма «Замкі Беларусі». Здавалася б, энтузіястам кшталту тых, каго аб’яднаў Любчанскі замак, згуртавала яго будучыня, павінна стаць прасцей… Але ж – куды там!

Зрэшты, дырэктар фонда Іван Пячынскі распачаў справаздачу ўсё ж не з праблем, а з новай інфармацыі. Аказваецца, у Інвентары 1601 года паведамляецца пра трэцюю вежу з купалам, якую меў Любчанскі замак! Яна была крытая белай бляхай, як і другая, Брамная вежа. Справа ў тым, што раней лічылася, што трэцяя вежа была напалову не дабудаваная. І што, аказваецца, чацвёртая вежа была драўляная, таму, мабыць, да гэтай пары не зной­дзены яе падмуркі. Значыць, з’явілася падстава для сур’ёзнага асэнсавання далейшых шляхоў па карэктыроўцы агульнай канцэпцыі рэстаўрацыі, з улікам гэтых новых фактаў.

– Што да «абсмечвання», маю на ўвазе «смету», ці, па-беларуску, каштарыс, то ў мінулым годзе выканана работ на 970 мільёнаў рублёў, – засведчыў Іван Пячынскі. – Удала папрацавалі, бо летась асвоілі столькі ж сродкаў, колькі за ўсе папярэднія гады аднаўлення. Калі падлічваць прыкладную эфектыўнасць кожнага ўкладзенага рубля… Недзе пад 800 працэнтаў атрымліваецца «рэнтабельнасць». Дарэчы, вельмі ўдзячныя мы «Прыёрбанку», што выдаткаваў у мінулым годзе сто мільёнаў рублёў – бадай, самы значны ўнёсак ад гэтай фінансавай установы…

Феномен любчанскага замкавага праекту ў тым, што гэта, па сутнасці, – вялікая валанцёрская справа. Прычым, можна смела казаць, – міжнароднага ўзроўню. Валанцёры з Аўстрыі, Польшчы, Латвіі, Германіі, Расіі летась пашчыравалі на ніве замкавага адра­джэння ў Любчы. А ўсяго, задумайцеся, у мінулым годзе валанцёраў «перавярнулася» на замку – 249! Маладыя людзі без капейкі заробку «паднялі», да прыкладу, такую патрэбную частку справы, як раскопкі, гідраізаляцыя падмуркаў Кутняй вежы.

– Замак не дае нам і хвілінкі заспакаення! – Іван Пячынскі, як заўсёды, літаральна «дыхае» справай свайго жыцця і перадае свой жа імпэт моладзі. – Здавалася, добра даследавалі Брамную вежу… А ў час працы высветлілася, што былі на ёй некалі гзымсы (карнізы)  на двух узроўнях, кожны – даўжынёю па 40 метраў. З гэтым давялося таксама павазіцца – менавіта справа з гзымсамі адняла даволі многа часу, які можна было б «пусціць» на іншыя работы. Але ж такая ўвага да дэталяў – наша, калі хочаце, крэда. Не можам рабіць цяп-ляп: нашчадкі не даруюць такіх адносін да спадчыны!

Дарэчы, акцэнтуе Пячынскі, энтузіясты-адраджэнцы вельмі адказна падыходзяць да кожнага праектнага рашэння. Выконваецца наступная працэдура: спачатку рашэнне прымаецца большасцю галасоў у межах архітэктарскай групы з сямі чалавек, спрэчныя пытанні высвятляюцца з дапамогай спецыялістаў-рэстаўратараў. Афармляецца пратакол з подпісамі, затым прынятае рашэнне разглядаецца навуковым кіраўніком праекта.

Патрэбна агульная канцэпцыя і праектна-каштарысная дакументацыя. А сродкаў на іх распрацоўку няма…

Дзіўная рэч: колькі дзясяткаў гадоў, да ініцыятывы энтузіястаў з дабрачыннага фонду «Любчанскі замак», гэты аб’ект культурна-архітэктурнай спадчыны на Беларусі… фактычна нікому не быў патрэбен.

– Мы, распачынаючы амаль дзесяць гадоў таму вялікую дабрачынную працу, – разважаў на справаздачы Іван Пячынскі, – шчыра марылі пра той светлы дзень, калі з’явіцца праграма кшталту «Замкаў Беларусі», і мы, нарэшце, перастанем клянчыць, выпрошваючы капейкі на самае неабходнае! Вы ведаеце, колькі трэба фінансавых і чалавечых намаганняў – для распрацоўкі адной толькі праектна-каштарыснай дакументацыі, якую сёння патрабуюць ад жабрачага фонду? Нашы магчымасці абмежаваныя, таму мы распрацоўваем дакументацыю па кавалках, паэтапна – у межах магчымасці і дабрачыннасці арганізацый і спецыялістаў, якія дапамагаюць справе адраджэння Любчанскага замка. Атрымліваецца, што наша ж ініціятыва… каральная? Чаму ў дзяржаўнай праграме не запланаваныя сродкі хаця б на распрацоўку праектнай дакументацыі? Ці ж не добры варыянт, каб яе распрацоўку заказаў і прафінансаваў Навагрудскі райвыканкам? А мы са свайго боку – выканаем працу? Зрэшты, каму ці чаму найбольш патрэбен адноўлены Любчанскі замак? Той зямлі, на якой ён стаіць, і тэрыторыі, якая можа мець ад яго рэальныя турыстычныя даходы!

Слухаючы Пячынскага, злавіла сябе на думцы: а можа, для райвыканкама – зашмат замкаў, і сродкі з Любчанскага замка забралі, перакінулі на больш «блізкі», Навагрудскі?

Вось так сёння выглядае замак у Любчы

Там, дзе і конь яшчэ не валяўся, сродкі – будуць

– Дзевяць гадоў мы працавалі самастойна, самааддана, – з горыччу канстатуе Іван Пячынскі. – Не прасілі нічога ў дзяржавы. Што атрымалі зараз? Дапамогу? Хіба – у маральным плане, не болей. Выходзіць, заўважце, што, згодна з дзяржпраграмай «Зам­кі Беларусі», дабрачынны фонд «Люб­чанскі замак», пасля Навагрудскаг­а райвыканкама, прызначаны другім адказным выканаўцам за аднаўленне аб’екта? Цікава, а чаму ніхто не пытаецца, ці здольныя мы і далей цягнуць гэты воз? Колькі яшчэ імпэту засталося ў тых жа валанцёраў?

Занепакоенасць дырэктара фонду зразумець можна. Пячынскі нават паставіў пытанне перад тымі ж валанцёрамі рубам, улічваючы, што дзейнасць фонду на 80 адсоткаў залежыць ад іх ўдзелу. Іван Антонавіч запытаўся, ці можа фонд далей разлічваць на дапамогу шчырай, стараннай, неабыякавай моладзі? Хлопцы, дзяўчаты запэўнілі: яны не кінуць справу на палове шляху.

Слухаеш прыгожых, разумных, крэатыўных людзей – і сорамна становіцца за дзяржаву, яе падыходы да рэалізацыі той жа праграмы «Замкі Беларусі». Безумоўна, вельмі патрэбнай, але – каму? Чыноўнікам – для самасправаздач? Ці ўсё ж справе адраджэння нацыянальнай замкавай спадчыны? Між іншым, ад яе на сёння засталося не так і шмат. Калісьці на беларускіх землях было пад 150 замкаў! Цяпер – у той жа дзяржпраграме сказана пра работы на 38 аб’ектах...

Дзяржава прывыкае, што нехта абавязкова зробіць?

– Хутка, спадзяюся, адзначым дзесяцігоддзе, як пачалі ратаваць замак у Любчы, – так разважае Уладзімір Гілеп, былы намеснік міністра культуры Беларусі, старшыня апякунскай рады дабрачыннага фонда «Любчанскі замак». – Заўважце, справу распачала грамадскасць. На той час, у 2003 годзе, пра замкі Беларусі мала хто думаў сур’ёзна, з перспектывай – не толькі па захаванні спадчыны, але і ўключэнні адноўленых збудаванняў у турыстычны абарот. Што змянілася ў стаўленні дзяржавы з цягам часу? На мой асабісты погляд, яна пачала… прывыкаць, што нехта нешта робіць на замку, і дзякуй Богу?

Справа, па вялікім рахунку, у тым, што на дзяржаўным узроўні трэба вучыцца кансалідаваць, канцэнтраваць, накіроўваць сродкі на сапраўды перспектыўныя аб’екты! – перакананы былы намеснік міністра культуры Беларусі. – Вось мы абмяркоўвалі, што зроблена на Любчанскім замку ў 2011 годзе… Лічу, трэба правесці падобныя справаздачы па Мірскім, Нясвіжскім замках, па сядзібе ў Чырвоным Беразе, што на Жлобіншчыне. Каб абагульніць, скарыстаць потым напрацаваны вопыт, засцерагчыся ад нейкіх памылак – іх хапае, дарэчы, у час аднаўлення айчынных замкаў. Але, пэўна, трэба глядзець праўдзе ў вочы: разлічваць на тое, што зараз дзяржава знойдзе мільярды рублёў і «кіне» іх менавіта на Любчанскі замак, не выпадае…

Мяжа дабрачыннасці і «ўпартыя» чыноўніцкія нормы

– Трэба разумець – ёсць мяжа ўсялякай дабрачыннасці! – дадае дырэктар фонда. – Пакуль атрымліваецца  парадаксальная сітуацыя: сродкамі, хай і невялікімі, замку ў Любчы дапамагаюць як раз тыя, у каго… грошай нават для сябе малавата! Але ж – дапамагаюць, бо разумеюць – не хлебам адзіным... Да прыкладу, на сённяшні дзень самую вялікую спонсарскую дапамогу фонду аказвае ОАО «Цэнтр па рэгенерацыі культурных ландшафтаў і тэрыторый», за што літаральна кленчу перад дырэктарам А.Н. Кропатавым. І гэта пры тым, што мы павінны плаціць яму, бо ён з’яўляецца навуковым кіраўніком.

Пячынскі гаворыць, што яму ўжо брыдка звяртацца ў праектныя ўстановы, якія дапамагаюць фонду. Таму, што яны самі ледзьве зводзяць канцы з канцамі і нават не заўсёды своечасова выплочваюць сціплы заробак сваім супрацоўнікам. Чаму б не падтрымаць іх? Ці хаця б кампенсаваць хоць за частку таго, што ўжо зроблена?

– Не хочацца думаць – тут «спее»
нейкае дыскусійнае супрацьпастаў­ленне – маўляў, ёсць энтузіясты, а ёсць – Мінкульт, які спрыяе, – заўважыла Аксана Сматрэнка, намеснік начальніка ўпраўлення па ахове гісторыка-культурнай спадчыны і рэстаўрацыі Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь. – З 2003 года мы – разам з гэтым праектам, хоць і даводзілася спрачацца, нешта высвятляць, але ж – ішлі наперад, вось што галоўнае! Ёсць нормы, працэдуры, якія нельга абыйсці! Пры аднаўленні любога беларускага замка трэба, каб меліся праектная дакументацыя і каштарыс. Ад органаў мясцовай улады павінен быць запыт аб дазволе на распрацоўку праектна-каштарыснай дакументацыі…

Усё ўпіраецца, лічыць Аксана Сматрэнка, у пакуль не акрэсленую дакладна пазіцыю ўлад Навагрудчыны. Мясцовыя чыноўнікі не знайшлі яшчэ шляхоў функцыянальнага, канцэптуальнага выкарыстання… замка. Але ж у такім выпадку закрадваецца сумненне: ці баліць у мясцовых чыноўнікаў галава пра ўнікальны аб’ект?

Бурныя дыялогі з прадстаўнікамі аддзела культуры Навагрудскага райвыканкама

Мяне ў пэўны момант літаральна «паглынула» дыскусія вакол рэалізацыі, безумоўна, важнай і патрэбнай праграмы. Разам з тым склалася ўражанне, што прадстаўнікі Навагрудскага райвыканкама, якія, дарэчы, упершыню прысутнічалі на падобнай справаздачы, нібыта… з неба зваліліся. І толькі тое і рабілі, што сыпалі соль на раны, засмучваючы яшчэ больш і так заклапочаных, устрывожаных энтузіястаў: замест таго, каб выказаць падзяку валанцёрам за іх дабрачынную працу, растлумачыць, чаму райвыканкамам узгоднена праграма аднаўлення Любчанскага замка толькі за сродкі, якія павінен знайсці, прыцягнуць дабрачынны фонд…

Нарэшце, лагічным было б атрымаць адказ ад навагрудскіх чыноўнікаў і яшчэ на адно пастаўленае пытанне: чаму ніхто не запытаўся ў фонда, ці зможа ён пацягнуць гэты воз і адрадзіць замак да 2018 года? Прывяду далей тое-сёе з бурных дыялогаў – высновы рабіце самі...

Спачатку Яна Марчук, валанцёр, дыпламаваны інжынер садова-паркавага будаўніцтва, якая тры гады зай­маецца даследаваннем мясцовага парка, працуе над праектам яго аднаўлення, абурылася. Дзяўчыну ўсхвалявала заява спецыяліста аддзела культуры Навагрудскага райвыканкама Алы Забаўскай, што «Любчанскі парк не захаваўся, не з’яўляецца каштоўнасцю, наогул, небяспечны, а вакол жа – жывуць людзі...» Аказалася, што Забаўская нічога не ведала пра колішнія рашэнні Гродзенскага аблвыканкама аб захаванні парка. І пра тое, што з сакавіка 2011 года ва ўпраўленні па ахове гісторыка-культурнай спадчыны і рэстаўрацыі Мінкульта разглядаецца пытанне аб наданні парку статусу гісторыка-культурнай каштоўнасці.

Яна Марчук эмацыянальна, пера­канаўча адзначыла:

– Замкавы рэгулярны ліпавы парк у Любчы – адзін з нямногіх падобных, якія захаваліся яшчэ на Беларусі! Ён яшчэ шмат гадоў паслужыць развіццю турыстычнага патэнцыялу Любчы. Уяўляе сабою досыць адметны тып нямецкіх кананічных садоў, сфармаваны сістэмай алей вакол дзядзінца старажытнага замка і фальварка. У пачатку XX стагоддзя ўладальнікі замка Фальц-Фейны дапоўнілі парк экзатычнымі дрэвамі.

Няўжо трэба вынішчыць парк, які ра­зам з адноўленым замкам стаў бы месцам прытоку турыстаў на зямлю навагрудскую?! Парк захаваўся на 70 адсоткаў… Мы будзем змагацца за яго і далей!

Чаму яшчэ ёсць падстава – зберагчы, а не высекчы парк? Выконваючы абавязкі начальніка аддзела культуры Навагрудскага райвыканкама Сямён Новік адказаў так:

– Можа, парк і мае вялікую каштоўнасць… Але ён не знаходзіцца на балансе райвыканкама! Гэта значыць, дагэтуль не вызначана, хто ж з’яўляецца ўласнікам гэтых «зялёных насаджэнняў». Маем такое права, дарэчы, толькі на палац і флігель. А калі аб’ект не стаіць на ўліку афіцыйна, з ім вельмі складана працаваць.

Сямён Новік дадаў, што сам замак (як я зразумела, вежы і абарончыя збудаванні) пакуль таксама не маюць уласніка. На што член праўлення фонду, гісторык, прававед Міхаіл Плескачоў адзначыў: «Вось як адновім замак – уласнік знойдзецца хутка!»

Аксана Сматрэнка паабяцала, што са статусам парка ўсё ж вызначацца – на адным з бліжэйшых пасяджэнняў навукова-метадычнага савета пры Мінкульце.

Абурэнне прысутных выклікала і заява Алы Забаўскай, што дабрачынным фондам вядуцца рэстаўрацыйныя работы без праектна-каштарыснай дакументацыі, і што надалей ёю, як адказнай супрацоўніцай за ахову помнікаў, будзе выпісана прадпісанне на забарону работ. На што Іван Пячынскі адказаў:

– Адказным выканаўцам рэстаў­рацыі Любчанскага замка з’яўляецца Навагрудскі райвыканкам. А гэта значыць, што ў вас няма праект­на-каштарыснай дакументацыі… Атрымліваецца, у той самы час вы ўзгаднілі праграму, у якой не прад­угледжаныя сродкі ні з мясцовага, ні з рэспубліканскага бюджэтаў? І як вы можаце патрабаваць ад фонда каштарысную документацыю, калі рашэннем Навагрудскага райвыканкама з-за адсутнасці фінансавання фонду дазволена выконваць працы гаспадарчым чынам (гэта значыць, без распрацоўкі каштарысаў)? А што тычыцца праект­най дакументацыі, то на тыя працы, што намі выконваюцца, яна ёсць, і штогод пад гэтыя працы райвыканкам ад Міністэрства культуры атрымлівае дазволы на правядзенне работ, Фонду ж  накіроўваюцца копіі гэтых дазволаў... Незразумела, чаму вам пра ўсё гэта невядома? І чаму вамі не былі выпісаны прадпісанні, калі развальваліся Кутняя і Брамная вежы, зацякаў флігель, як зараз зацякаюць карнізы палаца? Чаму няма аніякіх «прадпісанняў» на незаконныя пабудовы, што перашкаджаюць запланаваць раскопкі?

Не ведаю, як вам, паважаныя чытачы, мне ж падалося, што супрацоўнікі выканкама не былі падрыхтаваныя да абмеркавання балючых, праблемных пытанняў з людзьмі, якія ужо дзясяты год б’юцца за любчанскую каштоўнасць. Ім, па логіцы, першым трэба непакоіцца пра тое, каб захаваць той жа парк!

– Адзінае, што асабіста ў маіх сілах (і цяпер гэта складана Пячынскаму забараніць. – І. Г.), – працягваць далей даследаванні, аднаўленне Любчанскага замка, – з горыччу зазначае ў адказ на чыноўніцкія рэплікі дырэктар фонда «Любчанскі замак»…

«Каб людзьмі звацца…»

– Навошта мы так бурна дыскутуем? – падсумаваў член апякунскай рады фонда першы прарэктар Установы адукацыі «Міжнародны экалагічны ўніверсітэт імя А.Д. Сахарава» Уладзімір Красоўскі. – Толькі дыялог, канструктыўнае супрацоўніцтва дапамогуць завяршыць справу, якую распачалі дзеля таго, каб будучыя пакаленні беларусаў маглі смела «людзьмі звацца»…

Дадам да слоў Уладзіміра Іванавіча Красоўскага толькі адно: па ўсім відаць, рэалізацыя дзяржпраграмы «Замкі Беларусі» не чакаецца лёгкай…