Напярэдадні «Фэста экскурсаводаў» адбылася незвычайная экскурсія па зорным небе Беларусі. Тыя, хто прыйшоў 19 красавіка ў 21.30 у сталічны Парк Чалюскінцаў, даведаліся, чаму і калі нашыя продкі глядзелі ў неба, якія сузор’і і зоркі беларусы называлі Зорным Колам, Вялікім Возам ці Сітам і каму належалі самыя яркія зоркі на небасхіле. Аб унікальным турыстычным прадукце і яго асаблівасцях распавядае Цімафей АВІЛІН – магістр гістарычных навук і гід па зорным небе, які ужо восем год даследуе беларускія назвы і паданні, звязаныя з зоркамі.
– Як сталася, што тэма навуковай працы легла ў аснову экскурсіі па зорным небе Беларусі?
– Ідэя экскурсіі з’явілася год назад, але пакуль што мы паспелі правесці толькі адну – у красавіку напярэдадні «Фэста экскурсаводаў». У час самога фестываля экскурсія, на жаль, не адбылася з-за дрэннага надвор’я. Праводзячы экскурсію, я паказваю зоркі і цэлыя сузор’і, кажу іх беларускія назвы і расказваю звязаныя з імі легенды і паданні.
Тэмай зорнага неба Беларусі я сур’ёзна займаюся ўжо восем год. Умоўна кажучы, усё пачалося з гуртка па астраноміі, выкладчык якога Канстанцін Цыркун прапанаваў мне пашукаць, як беларусы называлі сузор’і. Крыніцы, якія я выкарыстоўваў, можна назваць стандартнымі для любога этнографа-фалькларыста – архіўныя запісы, успаміны, навуковая і мастацкая літаратура. І самае галоўнае – экспедыцыі на вёскі і размовы са старымі людзьмі. У першую сваю вандроўку я быў нечакана ўражаны – насуперак перакананням большасці навукоўцаў, з якімі я на той час размаўляў, што такога матэрыялу больш няма. Тэма народнай астраноміі маладая, і менавіта цяпер можна яшчэ зрабіць унікальныя запісы па ўсёй Беларусі.
– Ці шмат людзей на вёсцы памятае пра зоркі?
– Не, такіх людзей засталося не многа. Трагічнымі для нашай гістарычнай спадчыны былі войны першай паловы ХХ стагоддзя, калі большасць людзей, якія нешта ведалі, але не паспелі перадаць свае веды, загінула. У той час як больш-менш сур’ёзна этнаграфіяй на нашых землях пачалі займацца ў сярэдзіне ХІХ стагоддзя, даследчыкаў больш цікавілі практычныя веды: як праходзіла вяселле, адзначалася тое ці іншае свята, як традыцыі змяняліся пад уплывам хрысціянства. А на той час ужо заставалася не так шмат людзей, якія ведалі розныя практычныя дзеянні, звязаныя з зоркамі – варожба, прадказанне надвор’я.
– Тым не менш беларусы даволі часта глядзелі на зоркі. Як яны выкарыстоўваліся?
– Па-першае, калісьці па зорках вызначалі час. Гэта была тая самая практыка, якая дазваляла ведам захоўвацца. Па іх уставалі, клаліся спаць, сеялі, малацілі. Па зорках вызначалі час каляндарных святаў – Каляды, Вадохрышча, Іллю. Напрыклад, кажуць, што куццю на Каляды трэба пачынаць есці на першую зорку, якую называлі Казой. І сапраўды, у зімовы час зорка з сузор’я Возніка – адна з самых яскравых, яе на вёсцы называюць Казой. Але як толькі пачалі з’яўляцца гадзіннікі, людзі сталі глядзець у неба радзей. Былі і рэлігійныя сувязі з зоркамі, заснаваныя на паданнях. Ёсць такія сузор’і як Вялікі Воз і Малы Воз – адпаведна гэта Вялікая і Малая Мядзведзіца. Але у яго ёсць яшчэ адна назва – Іллёў Воз, ці Воз Іллі. Кажуць, калі б’е маланка, гэта Святы Ілля ездзіць па свеце на калясніцы і чарцей ганяе. Па Млечным шляху вызначалі накірунак дарогі, як і па Зорным Коле, ці Палярнай зорцы, якая заўсёды знаходзіцца на поўначы. Адна з назваў Млечнага шляху – Чумацкі шлях. Яна часта сустракаецца на Палессі і на тэрыторыі Украіны. Па гэтым сузор’і чумакі ўвосень, калі везлі соль на продаж, вызначалі, у які бок трэба ехаць. На Стаўбцоўшчыне нават захавалася такое паданне, у якім стомленая дзяўчына-сірата вярталася з працы ў суседняй вёсцы да сваіх братоў, упала і разбіла поўны малака жбан. Посуд разбіўся, а малако разлілося. Бог пашкадаваў дзяўчыну, зрабіў яе слёзы зоркамі, а малако стала Млечнай дарогай.
Ёсць на небе сузор’е з навуковай назвай Дракон, якое беларусы называлі Змеем. Нібыта гэта той самы змей, якога забіў Святы Юры і павесіў на неба, каб людзі глядзелі. Але гэта адзінкавыя запісы, не шмат людзей пра іх памятае. Больш назваў захавалася для сузор’яў Вялікай Мядзведзіцы, Плеядаў і Пояса Арыёна. Тры зоркі ў Поясе Арыёна называюць Тры касцы – зоркі размешчаны так, як стаяць касцы ў полі, калі косяць. Яшчэ адна назва – Тры сястры. Гэты вобраз вельмі пашыраны не толькі ў славянскім, але і ў еўрапейскім фальклоры. Нібыта гэта тыя тры сястры, якія прадуць нітку лёсу чалавека. Што тычыцца Плеядаў (зоркі размешчаны блізка адна да адной), у нас больш за ўсё распаўсюджана назва Сіта – нібыта праз яго Бог сеяў зярняткі жыта. А яшчэ праз гэтае жыта адсейваюцца душы людзей праведных і грэшных. Яшчэ некалькі назваў – Кучкі, Купкі, Стажар’е, што азначае стажкі сена на полі.
Гутарыла Яна ШЫДЛОЎСКАЯ
Працяг інтэрв'ю чытайце ў новым нумары газеты "Туризм и отдых", які з'явіцца ў чацвер 26 мая