Любань – гэта галоўны пункт на карце заходняй Вілейшчыны. Яна стварае адмысловы радыус... любанскі радыус.
Артыкул прысвячаю сваім бацькам Анастасіі і Івану Трубачам, чыя малая радзіма знаходзіцца менавіта ў гэтым радыусе: Любках і Слабадзе.
Упершыню в. Любань, што месціцца на Вілейшчыне, згадваецца ў 1780 г., але пад іншай назвай: Юхавічы. Яны паходзяць ад назвы Юхавіцкай пушчы, што раней знаходзілася тут. На той час галоўнай асаблівасцю гэтага паселішча была наяўнасць карчмы, у якой любілі прапусціць адзін-другі келіх піва мясцовыя і заезджыя людзі.
Далей гісторыя мястэчка звязваецца з Кацярынай II, якая падчас падзелаў РП прадала мястэчка генералу Бергману. А ўжо яго дзеці здалі Юхавічы ў арэнду польскаму шляхціцу Івану Віктаравічу Любанскаму. Гэты шляхціц быў вельмі мэтанакіраваны чалавек: ужо ў 20 гадоў ён стаў камісарам. Любанскі пабудаваў сабе рэзідэнцыю на рацэ Вужы. Ім жа быў закладзены парк, у якім раслі ліпы Мальтке, кядровыя хвоі, туі. Стварыў тут аранжарэю.
Шляхціцу было не даспадобы мець у суседзях простых сялян, таму ў 1807 г. апошніх перасяляюць ва ўрочышча Казюткі. Сяляне забіраюць з сабой і назву мястэчка – Юхавічы. Сядзібу ж Іван Віктаравіч называе Любань. Аднак у хуткім часе яна згарае: маўляў, людзі праклялі за пераезд. Стайню перабудавалі пад палац. На жаль, да нашых дзён ад палацу нічога не засталося. А вось некаторыя гаспадарчыя пабудовы захаваліся: бровар, лядоўня, аранжарэя, хата, у якой жыла прыслуга Любанскіх.
Падчас падзей 1830 г. (узброенае паўстанне на расійскай частцы тэрыторый былой Рэчы Паспалітай за яе аднаўленне ў межах 1772.) у маёнтку жыў пляменнік Івана Любанскага – Віктар Любанскі. Адступаючы з Вілейкі, Віктар даў бой у Любані.
А падчас падзей 1863 (паўстанне нацыянальна-рэвалюцыйных сіл на частцы зямель колішняй Рэчы Паспалітай супраць расійскага панавання і за аднаўленне Рэчы Паспалітай у межах 1772 г.) праз Любань пад кіраўніцтвам Густава Чаховіча ішоў атрад на злучэнне з атрадам Козела-Паклеўскага. Аднак рускімі войскамі паўстанцы былі разбітыя ў лагчыне Біты Лог, у Каралеўцах.
У часы БССР Любань была адным з лепшых саўгасаў рэспублікі.
У пачатку 2000 г. у Любанi з’явiлася свая царква — храм у гонар беларускiх святых. Будавалі царкву «ўсім мірам»: за ахвяраваннi мясцовых жыхароў.
Рухаемся далей: Каралеўцы.
Адразу за мастом праз раку Нарачанку перад намі паўстае вёска Каралеўцы. У вочы кідаецца памятны валун, усталяваны ў гонар першага ўспаміну Каралеўцаў у летапісах – 1443. Але ў гэтым годзе яна называлася па-іншаму: Іжа. Менавіта гэты факт знайшоў Анатоль Рогач – беларускі краязнаўца, даследчык гісторыі Беларускага Павілля. Рогач вярнуў з небыцця імёны некалі славутых нашых землякоў: Ігната Ходзькі і Эдварда Жалігоўскага.
Накіроўваючыся ў цэнтр вёскі, можна натрапіць на рэшткі былога сельскага клуба, школы і бібліятэкі. На данны момант захавался толькі пабудова былой бібліятэкі. У ёй мной былі знойдзены выпускі часопісаў «Наука и религия», № 2, люты 1961; «Народная асвета», чэрвень, 1960, якія ў адзіноце ляжаць дзе-нідзе на падлозе.
Найбольшай цікавасці заслугоўвае гісторыя каралеўскай капліцы.
Здымак Андрэя Дыбоўскага
Згодна з «Памятной книгой виленского генерал-губернатара за 1868 г.» капліца пабудавана ў 1802 г. «тщанием крестьянина Александра Рогача», а званіца – у 1808 г. Рамонтныя работы ў помніку праводзіліся ў сярэдзіне XIX ст., і перш. палове XX ст. Аднак к канцу XX ст. дах пачаў абвальвацца і ў 1986 г. усё, што засталося ад капліцы, перавезлі ў Беларускі дзяржаўны музей народнай архітэктуры і побыту, што ў Азярцы пад Мінскам. Неўзабаве пачалася рэстаўрацыя. У 2014 годзе капліцу рэстаўравалі.
Паралельна з рэстаўрацыяй супрацоўнікі музея займаліся аднаўленнем інтэр’ера храма, які змяняў як канфесійную прыналежнасць (збудаваны як грэка-каталіцкі, ён стаў праваслаўным), так і прызначэнне – ад могілкавай капліцы да прыхадской царквы. Інтэр’ер было вырашана рэканструяваць менавіта на першы этап гісторыі помніка, калі еўрапейскія традыцыі сакральнага дойлідства «прышчапіліся» на народную глебу.
Здымак узяты з сайта etna.by
У Каралеўцах жа на месцы былой капліцы ў 2008 г. была ўзведзена новая капліца ў гонар Мікалая Цудатворца.
Таму, калі ёсць жаданне ўбачыць не новую капліцу на месцы старой, а старую, патрэбна ехаць у Азярцо, і лепш за ўсё ў верасні, бо ў гэты час там праходзіць фолк-фэст «Камяніца». Рэкамендую!
Ужо згаданы Біты Лог знаходзіцца на ўскрайку Каралеўцаў. 5 чэрвеня 1863 г. тут адбылася бітва паміж паўстанцамі, узброенымі косамі (касінерамі), на чале з Густавам Чаховічам і царскімі войскамі. Атрад Чаховіча быў разбіты. Палеглыя на полі бою паўстанцы былі пахаваны на ўзгорку каля Вутак. Пазней адкрытым там жвіравым кар'ерам брацкая магіла была знішчана.
Адразу пасля калгаснай фермы пачынаецца в. Любкі. Тое, на што можна было б паглядзець у гэтай вёсцы, на вялікі жаль, па рашэнню Мінпрыроды ў 2000-м было перавезена ў Вілейку: Любэцкі валун з ямкамі. Даўжыня валуна 2 м, шырыня 1,7, вышыня 1,35 м. Мае прасападобную форму, адшліфаваную паверхню і круглявыя бакі. Помнік адкрыты ў 1997 г. В. Вінакуравым і А. Зайцавым, з таго часу валун з'яўляецца помнікам прыроды рэспубліканскага значэння.
Здымак узяты з http://forum.globus.tut.by/viewtopic.php?t=6140
А наперадзе, за бярозавым гасцінцам, нас чакае Іжа. Першапачатковая назва – Іжа Кішчанская, або Кішчанцы. Іжай жа зваліся вышэйзгаданыя Каралеўцы.
У Іжы ёсць царква Святога Іосіфа Абручніка, 1929 г.
У 1963–1989 гг. у ёй месціўся склад, затым музей калгаса «Рассвет». У 1990 г. храм аддалі праваслаўным вернікам.
У пачатку XX ст. на беразе ракі Нарачы быў драўляны вадзяны млын.
Сергачоў, «Белоруссое народное зодчество», 1992
Так млын выглядаў у 1976 годзе.
У Іжы нават меўся свой рачны слоўнік:
Гатар — тартак.
Стаў — 1) плаціна, 2) сажалка, вадасховішча, пойма ракі са стаячай перад плацінай вадой.
Джыгаць, джгаць — скакаць (у ваду) нагамі ўніз.
Даваць нурца, нурцаваць — ныраць. Толькі галавой уніз!
Жылка — рыбацкая лёска.
Бродзень – браднік. Сетка на рыбу, з якой упраўляюцца трое мужчын.
Вангор («г» выбухны) – вугор.
У цэнтры вёскі ёсць мемарыяльны комплекс, прысвечаны памяці 128 землякоў, якія загінулі ў Вялікую Айчынную вайну. Ён пабудаваны ў 1967 г.
Апошні пункт маршрута – Слабада. Вёска, якая раней мела сваю царкву, аднак за Саветамі страціла яе. Паблізу Слабады знаходзіцца прыгожае і шчодрае на рыбу возера – Слабадское.